اگر ميراث فرهنگی عمليات اورژانسي در خصوص مرمت و پيشگيري از روند منحرف شدن بيشتر مناره مسجد دومناره سقز انجام ندهد ،در آينده شاهد افتادن کامل اين مناره و تخريب آن خواهيم بود .



به گزارش هنرنیوز ، مسجد دومناره سقز واقع در محله اي ميان قلعه سقز و در دامنه يگانه تپه تاريخي داخل شهر يعني نارين قلعه ،در واقع در بافت قديم شهر در خيابان امام خميني و در پشت حسينيه سقز قرار دارد. اين مسجد در محيطي آزاد ساخته شده و از هر چهار طرف باز است. از طرف شمال به يک کوچه ي سه متري محدود به تپه قلعه قديم نارين قلعه و خيابان امام و از طرف جنوب به محوطه باز حوضخاته راه دارد.در جهت غرب به يک گذرگاه چهار متري و از طرف شرق نيز به يک کوچه يک متري محدود است اين مسجد در سال ۱۳۸۰ با شماره ثبتي ۲۶۰۰ جزو آثار ملي کشور به ثبت رسيد.



ارزش تاريخي مسجد

بناي مسجد طبق روايات محلي به زمان شيخ حسن مولان آباد از عرفاي حکيم و رياضيدان مشهور عصر افشاريه بر مي گردد. هنگام عزيمت نادر شاه افشار به بغداد وي از منطقه سقز عبور کرد و طبق درخواست شيخ حسن مولان آباد براي ساخت مسجدي براي اهالي شهر سقز نادر شاه دستور ساخت اين مسجد را در بافت قديم شهر سقز داد .در حال حاضر نيز برخي از اهالي منطقه به اين مسجد ،مسجد شيخ حسن مولان آباد مي گويند.از نشانه ها و دلايل صحت اين مدعا اين است که در اين سفر نادر شاه دو عصاي مرصع و يک سفره منقوش زيباي چرمي را نيز به شيخ حسن هديه مي دهد .اين وسايل در حال حاضر در قريه مولان آباد که آرامگاه اين عارف عالي مرتبه در آن قرار دارد،نگهداري مي شود . همچنين يک جلد کلام ا… مجيد خطي در مقبره شيخ حسن نگه داري مي شود که هديه ي يکي از روحانيون زمان شيخ حسن است و تاريخ آن به اواخر دوره ي افشاريه باز می گردد. همچنين با توجه به کاشي کاري هاي اين مسجد که بيشتر مربوط به اواخر افشاريه و اوايل زنديه است و خصوصيات آن دو دوران را دارد ،مي توان به طور قطع مطمئن شد که بنا مربوط به دوره ي افشاريه است و در دوران هاي بعدي مرمت شده و تعميرات جزئي در آن صورت گرفته است.



شرح بناي مسجد

مسجد دومناره ي سقز پلاني تقريبا مربع شکل د ارد . در ساخت اين مسجد از مصالحي مانند :

خشت خام ،ملات گل، سنگهاي لاشه ، آجر و چوب استفاده شده است.

ورودي اصلي اين مسجد در ضلع غربي قرار گرفته است. اين در ورودي، سردر آجري با بافت گره چيني آجر و کاشي زرد رنگ دارد که معرف دوره ي زنديه است. بعد از ورودي يک دالان ارتباطي، حدود ۳ در 3.5متر است که از همين دالان به وسيله ي نه پله مي توان به پشت بام مسجد رسيد .پله هاي اين راه ارتباطي بدين صورت ساخته شده اند که از چوبي جهت لبه ي پله استفاده نموده و براي ساخت پله هاي پشت اين لبه چوبي را به وسيله ي سنگهاي لاشه ،خشت خام و اندود کاه گل پر کرده اند .

شبستان مسجد دقيقا در ضلع ضلع شرقي اين دالان قرار دارد که از طريق درگاه جداگانه مي توان به آن راه يافت . ابعاد اين شبستان ۱۰ در ۱۲ متر است . سقف اين شبستان با ارتفاع ۲ متر و ۸۰ سانتي متر – همانند بيشتر مساجد محل- بر روي چهار ستون چوبي تقريبا مدور با سر ستونهاي چوبي تکيه داده است. پشت بام اين مسجد تا سال ۱۳۶۴ کاه گلي بوده که در آن سال با همت اهالي محله اندود کاه گل برداشته و پشت بنا آسفالت شد. قطر ستونهاي اين بنا در حدود ۳۵ سانتي متر است، که بر پايه ي ستونهاي سنگي با همين قطر قرار دارند .

در ضلع جنوبي اين شبستان و قبل از هر چيزي محراب مسجد جلب توجه مي کند . اين محراب بافت قديمي خود را که همان طاق هلالي باشد حفظ کرده است . البته به دليل اينکه در سال ۱۳۷۸ همه مسجد گچ کاري مجدد شد تغييراتي در تزئينات و مشخصه هاي آن به وجود آمد به طوري که امروزه فقط محرابي هلالي مشاهده مي شود که بر بالاي آن بسم ا…الرحمن الرحيم با گچ قالب گيري شده است. در ضلع جنوبي شبستان علاوه بر محراب دو راه ارتباطي ديگر که دقيقا شکل محراب را دارند براي راه يافتن به ايوان جلوي مسجد تعبيه شده است . قطر ديوارهاي اين مسجد حدود يک متر و ۷۰ سانتي متر است که در ضلع جنوبي و داخل محراب به وضوح مي توان آن را مشاهده کرد . راز استحکام و پايداري بنا در از دوره ي افشاريه تا کنون بدون ترديد همين ضخانت و ستبري ديوارهاي آن است . در ضلع شرقي شبستان شش تاقچه با اندازه هاي متفاوت قرار گرفته است که براي نگه داري مصحفها و وسايل ديگر مربوط به مسجد استفاده مي شود. در اين ضلع همچنين يک در ارتباطي به اتاق واقع در ضلع شرقي مسجد که براي انباري از آن استفاده مي سود تعبيه شده است.

در ضلع شمالي شبستان و در زمانهاي قبل سکويي وجود داشت که احتمالا کاربرد آن براي اين بوده که بچه هايي که در زمان يوميه شرکت ميکردند بالاي آن نمازشان را به جا مي آوردند و اما جماعت مسجد را ببينند . اين سکو در حال حاضر وجود ندارد . در اين ضلع در سال ۱۳۷۹ شومينه اي ساختند که بيشتر جنبه ي تزئيني دارد و از آن استفاده ي چنداني نمي شود و در ضلع شبستان به جز اين شومينه ديگر هيچ گونه عنصر تزئيني همانند تاقچه يا عناصر ديگر ديده نمي شود.

در ضلع غربي شبستان چهار تاقچه با اندازه هاي متفاوت ساخته شده اند که همان کاربرد تاقچه هاي ضلع شرقي را دارند. تاقچه هايي که از آنها نام برده شد. به دليل متا خر بودن گچ کاري مسجد مشخصه ي بارزي ندارند که بتوان آن را برشمرد فقط تاقچه هايي اند معمولي با شکل تقريبا مستطيلي که البته ديوارهاي اضلاع شبستان را از يکنوتختي بيش از حد خارج کرده اند. در ضلع غربي مسجد علاوه بر دالان ارتباطي به شبستان اصلي مسجد دو اتاق ديگر نيز وجود دارد که در ادوار پيشين محل درس خواندن آنان بود .در حال حاضر کاربري اين دو اتاق عوض شده به طوري که يکي از اتاقها به وضوخانه تبديل شده و اتاق ديگر نيز خالي مانده است. راه ارتباطي به اين اتاقها از داخل شبستان است. از طريق اتاق اول مي توان به اتاق اول راه يافت. احتمالا از ايوان جلويي مسجد به عنوان مسلاي تابستاني استفاده ميشد. به دليل اينکه اين مسجد همانند اغلب خانه هاي اين منطقه بر سطحي شيب دار ايجاد شده است .معماران اوليه ي آن براي اينکه بتوانند مسجد را بر روي سطحي مسطح بنا کنند مجبور بوده اند در جلوي مسجد سکويي از سنگهاي لاشه با ارتفاع در حدود ۴ تا ۴٫۵ متر بنا نمايند و سپس مسجد را بر روي اين سکوي سنگي بنا کنند. ايوان جلوي مسجد دقيقي بر روي اين سکو سنگ چين ساخته شده است . ابعاد اين ايوان ۴٫۸۰ در ۱۶ متر است که با شبستان اصلي مسجد داراي بامي در اين سطح است. اين ايوان در ضلع غربي همانند خود مسجد در مجزايي دارد.

بر بالاي اين در ورودي سر دري با گره چيني آجر و کاشي هست که در آن عبارت : “علي مدد” نقش شده است .علاوه بر اين در ورودي ميتوان از طريق محراب و درهاي جانبي آن يعني از داخل شبستان مسجد به اين ايوان راه يافت . در ضلع جنوبي اين ايوان ۶ ستون چوبي با سر ستونهايي دقيقا مشابه ستون و سر ستونهاي داخل شبستان طيعبيه شده است که بار سنگين سقف ايوان را به دوش ميکشند. کف اين ايوان تقريبا ۵۰ سانتيمتر از سقف شبستان اصلي مسجد پائين تر است . به همين دليل ستونهاي آن در حدود نيم متر از ستونهاي داخل شبستان بلند تر اند . نکته قابل توجه در ايتن ايوان ايپن است که براي پوشاندن سقف آن از چوب هاي يک پارچه اي به طول تقريبي ۵ متر استفاده شده است . علاوه بر ستونهاي چوبي در اين قسمت نرده چوبي نيز با طرح ساده براي جلوگيري از پرت شدن افراد از ايوان پائين مسجد تعبيه شده است. کل اين مجموعه ايوان به جلو مسجد نمايي بسيار ديدني و زيبا بخشيده است . همين بافت جلويي مسجد ؟آن را درميان مساجد منطقه کردستان و شايد هم ايران متمايز کرده است. در ضلع شرقي ايوان مقبره يکي از امامان جماعت مسجد به نام سيد حکيم قرار دارد . مردم براي تبارک و زيارت به آنجا ميروند.



گلدسته هاي مسجد

موقعيت ۲ گل دسته ي بسيار زيباي مسجد که وجه تسميه مسجد نيز شده اند بدين صورت است که در ضلع شرقي و غربي مسجد و دقيقا در موازات محراب مسجد قرار گرفته اند. هر دو گل دسته به صورتي بنا شده اند که نيمي از آنها داخل ديوارهاي مسجد قرار دارد و نيم ديگر بيرون است. براي ساخت مناره ها در پي از سنگ استفاده شده است و براي بدنه کلا آجر و کاشي هاي معقلي و با نقوش زيباي هندسي تزئين شده اند. البته تزئينات کاشي کاري ۲ گل دسته متفاوت است و در کل گلدسته ضلع غربي تزئينات بيشتري دارد .براي ورود به داخل گلدسته ها از پشت بام و از طريق دريچه کوچکي که با يک فرم در هر دو مناره تعبيه شده است ميتوان به داخل مناره ها راه يافت. انتهاي مناره ها با ۶ ستون استوانه اي کوچک و با ارتفاع تقريبي ۱ متر به سقف مناره ها منتهي ميشود.

ارتفاع گلدسته هاي ضلع غربي از سطح پشت بام حدود ۵ متر و ۳۰ سانتي متر است و ۲ متر و ۸۰ سانتي متر قطر دارد که با ۱۱ پله مي توان به ان راه يافت . گلدسته هاي ضلع شرقي نيز ارتفاعي حدود ۵ متر ۸۰ سانتي متر و قطري حدود ۲ متر و ۶۰ سانتي متر دارد که راه ارتباطي بر بالاي آن نيز از طريق ۱۲ پله ممکن مي شود .گلدسته هاي ضلع غربي ۱۵ سانتي متر به طرف کوچه غربي مسجد منحرف مي باشد. در ادوار پيشين موذن براي اذان گفتن به بالاي اين مناره ها مي رفت تا صدايش به گوش همه ي محله برسد . اما در حال حاضر اين رسم منسوخ شده است و مناره ها اين کاربرد خود را از دست داده اند .



حوض خانه مسجد

حوض خانه ي اين مسجد در منتهي اليه ضلع جنوبي مسجد و مجزا از آن ساخته شده اند مي توان به ان راه يافت . اين حوض خانه از نظر معماري اهميت فراواني دارد و همزمان با بناي اصلي مسجد ساخته شده است پلان کلي ساختمان اين حوض خانه مربعي است . طول اضلاع آن در حدود هشت متر است که اضلاع چهار گانه ي آن در انتهاي ديوارها به وسيله ي چهار فيلپوش متوسط به سقفي گنبدي با قطر تقريبي ۵ متر منتهي مي شود . براي روشنايي داخل نيز در اطراف گنبد روزنه هاي مدوري تعبيه شده است که به راحتي روشنايي داخل حوض خانه را تا مين مي کند.

در ساخت اين بنا نيز همانند مسجد در پي از سنگ و براي بدنه از آجر استفاده شده است .کف اين حوض خانه سنگ فرش زيبايي دارد در چهار طرف حوض نيز چند عدد سگ خاراي ميان تهي براي نشستن کساني که وضو مي گيرند گذاشته شده است. شبکه ي آبرساني حوض و آبريزگاهها در قديم بدين صورت بود که آب کاريز به وسيله ي جوييهايي سنگي به داخل حوض سرازير ميشد.

اين آب از داخل حوض نيز دوباره به وسيله ي جوييهاي سنگي به ترتيب از آبريزگاهها عبور مي کرد و در انتها به بيرون محوطه حوض خانه و ابريزگاهها سرازير ميشد. اين شبکه در حال حاضر آبريزگاهها را شامل نميشود . فقط حوض خانه از آب بسيار گوارا و روشن کاريز تغذيه مي کند . و در آبريزگاهها از آب شهري استفاده مي شود . بنا بر اظهارات معتمدان محل در کنار اين حوض در اتاق مجزا حوض ديگري نيز وجود داشت که براي غسل کردن نمازگزاران و تطهير اموات از استفاده ميشد.اين حوض بعدها براي گسترش آبريزگاهها از بين رفت. در گوشه هاي ديوار اين حوض به تناوب هر ۶ رديف آجر , تکه هاي چوب دقيقا به ضخامت آجرها کار گذاشته شده تا فشار ديوارها را مهار کند و از ترک خوردن ديوارها جلوگيري شود.



عناصر تزئيني

عناصر تزئيني بکار رفته در اين مسجد همان تاقچه هاي گچ کاري شده, شومينه ي ضلع شمالي شبستان و سر ستونهاي چوبي بکار رفته در مسجداست. ديوارهاي بيروني مسجد با استفاده از تاق نماهاي آجري تزئين شده است.در هر تاق نما مقدار زيادي شمسه کلوک معقلي به طور ساده يا چهار لنگه به طور زيبايي به کار رفته است. از ديگر عناصر تزئيني سرو معقلي مي باشد که همه ي اين عناصر تزئيني بر روي زمينه ي آجري با بافت ساده يا حصيري نقش بسته است . کاشي هاي معقلي که براي تزئين بکار رفته اند . شامل چهار رنگ : سفيد و آبي و زرد و سياه است.



کاربري بنا

درباره ي کاربري بنا و نوع بهره برداري از آن بايد ذکر کرد که از اين مسجد از ابتداي ساخت به عنوان پايگاه مذهبي و اجراي فريضه ي پنجگانه ي نماز جماعت استفاده مي شده است . اکنو طلبه هاي علوم ديني نيز براي طلب علم پيش ماموستا و روحاني اين مسجد مي آيند و مدارج علوم ديني را کسب مي کنند. همچنين از طرف سازمان ميراث فرهنگي استان کردستان پيشنهاد شده است که از اين مسجد در اينده به عنوان کتاب خانه ي ديني و مذهبي نيز استفاده شود.



برنامه مرمت مسجد

اين مسجد در ادوار مختلف مرمت شده است. کهنترين تاريخي که براي مرمت اين مسجد در دست است سال ۱۳۲۹ ه-ق را نشان مي دهد . اين تاريخ روي يک سنگ نبشته ي کوچک در داخل مقبره ي سيد حکيم ذکر شده است. اين سنگ نبشته روي تاقچه ي سمت راست مقبره تعبيه شده است و در داخل آن نام سيد حکيم و خادم آن موقع نيز آمده است.با توجه به اين سنگ نبشته مي توان گفت که احيانا در تاريخ ذکر شده سقف مسجد را برگردانده اند. چنين به نظر مي رسد که پيش از تعمير سقف اين مسجد همانند سقف حوض خانه اجري بوده ا ست و در اين تاريخ تيره هاي چوبي بر روي آن کار گذاشته شده است.از آن تاريخ تا سالهاي اخير هر ساله يا يک سال در ميان مرمتها و تصرفهايي در مسجد صورت گرفته است اما انچه در اينجا قابل ذکر است برنامه مرمت از سال ۱۳۷۸ به بعد است.

در سال ۱۳۷۸ ديوارهاي داخل مسجد و ايوان ضلع جنوبي ان گچ کاري شد و سقف مسجد قير پاشي و ديوارهاي ضلع غربي رفع رطوبت گرديد.

در سال ۱۳۷۹ ديوارهاي حوض خانه و سقف گنبد دار آن بند کشي شد . علاوه بر اينها کار هاي مرمتي جزئي نيز در ديوارها ي اضلاع مختلف مسجد صورت گرفته است . در سال ۱۳۸۰ برنامه ي مرمتي و جامع تري صورت گرفت به طوري که مناره ها مرمت و بند کشي شد و پله هاي داخل مناره ها کاشي هاي بکار رفته در ديوارهاي مسجد و مناره ها باز سازي گرديد. ديگر برنامه هاي مرمتي اين سال عبارت بودند از : سقف کوبي داخل شبستان مسجد , مرمت ستونها و سر ستونها ي چوبي داخل مسجد , و رنگ آميزي آنها.



مشکلاتي که مسجد دومناره را تهديد مي کند:

1.انحراف حدود 30cm مناره ضلع غربي مسجد دو مناره به طرف کوچه غربي مسجد روز به روز بيشتر شده و باعث ( ترکهاي بزرگي) در سقف و قوسهاي دور اين مناره شده و همچنين آجرها و تزيينات دور مناره خرد شده و به تدريج پايين مي ريزند اگر ميراث عمليات اورژانسي در خصوص مرمت و پيشگيري از روند منحرف شدن بيشتر اين مناره انجام ندهد در آينده شاهد افتادن کامل اين مناره و تخريب آن خواهيم بود .

2.نحوه مرمت قسمت سرويس بهداشتي حوض خانه اين مسجد جاي تأمل دارد اگر کسي بخواهد وارد حوض خانه شود اولين فضاي که با آن برخورد مي کند، قسمت سرويس بهداشتي است که با جديدترين مصالح موجود ( آجر معمولي و سيماني سفيد ) باز سازي شده به طوري که هر بازديد کننده اي که اولين بار وارد اين فضا مي شود گيج و سردر گم شده و فکر مي کند که راه را اشتباه آمده و بعد از عبور از فضاي سرويسها وارد فضاي دل نشين حوضخانه مي شود .

ساخت وسازهاي بي رويه اطراف مسجد نيز ( ساختمانهاي با مصالح جديد) حريم منظري مسجد را تهديد مي کند هم اکنون نيز ساختماني اسکلت فلزي چسبيده به حوضخانه مسجد در حال ساخت است . اين در حال است که مسجد در محيطي آزاد ساخته شده و از هر چهار طرف باز بوده.

3-ساختماني جديد که متعلق به امام جماعت مسجد دومناره است تمامي نماي اصلي مسجد را پوشانده بطوري که مسجد فقط مناره هاي آن ديده مي شود . بالکن مزبور به اندازه 1 متر ضربدر طول بنا به محدوده حوضخانه تجاوز نموده است.

در خاتمه مي توان به اندک بودجه شهرستان اشاره کرد .اين در حالي است که اين شهرستان دومين شهرستان استان کردستان و داراي دو مجوطه شاخص و قابل بازديد استان زيويه و کرفتو است.

منابع :

۱-اشتودان ,رسول,غارکرفتو,پايان نامه ي فوق ليسانس باستان شناسي

۲-سازمان ميراث فرهنگي استان کردستان,مدارک مربوط به مقاله

۳-عمر فاروقي , نظري به تاريخ و فرهنگ سقز ,۱۳۷۴

۴-کاوه ,مصطفي , مونو گرافي شهر سقز ۱۳۷۰

۵-رشيد کيخسروي , دوران بي خبري

6- نصرالهي،صلاح الدين ،مقاله نگاهي جامع به مسجد تاريخي دومناره سقز