به بهانه درگذشت استاد احمد منزوی، فهرست نویس ایرانی؛
از «الفهرست» تا فهرست نویسی الکترونیک
فهرست نویسی یکی از شیوه های حفظ کتب به صورت منسجم و کتابخانه ای است و از گذشته تا امروز دلدادگانی از مشاهیر بدان همت گماشته اند که ابن ندیم در گذشته و ایرج افشار در دوره معاصر از چهره های برجسته فهرست نویسی به شمار می روند.
تاريخ : سه شنبه ۲۴ آذر ۱۳۹۴ ساعت ۰۸:۲۲
به گزارش هنرنیوز، همواره یکی از راه های جمع آوری و دسته بندی کتب، گردآوری فهرست وار نام و مشخصات آنها است؛ در دوره های مختلف این کتابخانه ها بودند که به جمع آوری کتب پرداختند و کتابداران هستند که واسط بین تولید اطلاعات و مصرف آنها در جامعه به شمار می روند و از جمله اولین کسانی که به فهرست نویسی کتابها پرداخت ابن ندیم بوده است.
به طور کل چالشهایی فراروی فهرست نویسی است که عبارتند از انتشار منابع اطلاعاتی بیشمار، بسترها و شکل های مختلف منابع اطلاعاتی خود انتشار در محیط شبکه، انتشار سریع اطلاعات ، آثار مرتبط وابسته به یک اثر، فقدان ارتباط لازم بین منابع اطلاعاتی و فرمتهای مارک مختلف هر کشور. همچنین قابلیتهای بسترهای جدید در این حوزه، تسریع و گسترش فهرست نویسی پیش از انتشار، تسریع و گسترش فهرست نویسی تعاونی، دستیابی به فهرستگان و منابع اطلاعاتی سایر مراکز، کاهش هزینه های فهرست نویسی، و تدوین استانداردها، است.
اولین قواعد فهرستنویسی را واتیکان، پانیستی و انجمن کتابداران آمریکا در سال ۱۹۴۹ ایجاد کردند بعدها به این قواعد ایراد گرفته شد و در نتیجه اولین ویرایش قواعد فهرست نویسی انگلو امریکن در سال ۱۹۸۸ منتشر و در جهان گسترش پیدا کرد این قواعد یکی از استانداردترین قواعد در جهان است و به ۲۴ زبان از جمله فارسی ترجمه شده است.
معایب زیادی به انگلو امریکن واردشده است. این قواعد بسیاری از موارد مانند شرح بر شرح را جواب نمی دهد و به خود منبع توجه شده است ولی در قواعد جدید به محتوای اثر توجه می شود. انگلو امریکن همه موارد یک اثر را در جای خود نمی آورد بلکه بیشتر از ارجاعات استفاده شده به همین علت گمراه کننده است. در انگلو امریکن روابط بین منابع درست بررسی نشده و با سرعت انتشار منابع الکترونیکی مطابقت ندارد در این قواعد از «ناحیه» نام برده شده در حالی که در RDA به جای ناحیه از «عنصر» یاد می کنند .
سیمور لوبتسکی در دهه ۶۰ کنفرانس پاریس به قواعد فهرست نویسی انجمن کتابداران آمریکا (۱۹۴۹) ایراداتی چند وارد کرد که این باعث بوجود آمدن قواعد فهرست نویسی انگلو امریکن شد.
انگلو امریکن بر اساس دو رویکرد نظام مدار شکل فیزیکی و کاربرمدار (عنصر شناختی) ایجادشده و بر حسب آن سیستم طراحی می شود. این قواعد در زمان خود یک انقلاب بوده است ولی در زمان حاضر با نیازهای کاربر مطابقت ندارد و این باعث بوجود آمدن RDA (توصیف ودسترسی منبع) در سال ۲۰۰۵ شده است.
در ژوئن ۲۰۰۹ قواعد RDA منتشر شد. RDA استانداردی فراداده ای فیزیکی و دیجیتالی می باشد. FRBR یک الگوی مفهومی برای بوجود آمدن زیرساختهای لازم است که با تلفیق RDA می توانند بازیابی موثری را ارائه دهند. در همایش ۱۹۹۷تورنتو و همایش ۲۰۰۱ کتابخانه کنگره تصمیم به ایجاد ویرایش سوم انگلو امریکن با نام و استاندارد جدیدی کردند که در سال ۲۰۰۶ پیش نویس RDA و در ژوئن ۲۰۰۹ نسخه نهایی آن به دست ناشر رسید .
تفاوتهایRDA، تغییر در انگلو امریکن، مفاهیم جدید، ساختار جدید ، واژگان جدید و دستورالعملهای جدید، دارای دامنه وسیعتر و ساخته شده در محیط وب ، کاربرد در وب معنایی و سازگار با استانداردهای فراداده ای بوده و فقط مربوط به کتابخانه نیست بلکه در آرشیو ها و سایر موارد کاربرد دارد. بخشهای RDA شامل ثبت ویژگیهای نمود عینی و مورد، ثبت ویژگیهای اثر و بیان، ثبت ویژگیهای مفهوم، شی و رخداد، ثبت روابط مقدماتی بین اثر ،بیان، و ثبت روابط موضوعی، و ثبت روابط بین اشخاص و غیره است.
امروزه گرایش به سمت فهرست نویسی بیشتر توصیفی است تا تحلیلی و با توجه به رشد منابع دیجیتال قواعد فهرست نویسی تغییر کرده است. در محیط دیجیتال کار برای کتابدار پیچیده تر شده و دانش کتابداری به سرعت و تلاش بیشتر نیازمند است و بیشترین چالش برای سازماندهی منابع الکترونیکی بوده است. نکته ای که این قواعد بر اساس آن شکل گرفته اند تغییر پارادایمی است که در فعالیتهای کتابداری صورت گرفته است. تغییر پارادایم از لایه کاربری به لایه پردازش میباشد. وظیفه کتابداران تغییر کرده در محیط دیجیتال با اصل منبع کار داریم . منابع PDF وقتی مورد استفاده قرار می گیرد که سازماندهی شده باشند.سازماندهی ایده آل به صورت دیجیتالی می باشد. اطلاعات دیجیتال دارای حجم زیاد است بنابراین پردازش آن باید به سرعت انجام بگیرد. باید سازماندهی در منبع و توسط تولید کننده علم که آموزش دیده اند، انجام بگیرد.
نرم افزارهای کتابخانه ای در سال ۱۳۶۸ وارد ایران شده اند و با اینکه اساس همه استانداردها مارک بوده در حقیقت استاندارد مارک به درستی در آنها اعمال نشده است و با استفاده از استاندارد ۳۹،۵۰Z قابل استفاده در کتابخانه های مختلف می باشد.
بر این اساس در ایران نیز افراد سرشناسی به فهرست نویسی همت گماشتند که مرحوم ایرج افشار و نیز احمد منزوی از آن دسته اند.
مریم خاکیان
