جهانی شدن و تفکر ملی



تعامل قدرت سیاسی و اقتصادی در اوایل قرن هفدهم به گونه ای دیگر و متفاوت از جهان اکنون بود. کشورهایی چون فرانسه، پروس، انگلیس، روسیه و اسپانیا، قطب های مختلف این تعامل و توازن بودند و نقش خود را در موازنه قدرت بازی می کردند. پیش از جنگ جهانی دوم نیز کشورهایی دیگر مانند آلمان و ایتالیا و… یکه تاز میدان قدرت بودند. اما کم کم با پایان یافتن جنگ دوم، اوضاع تغییر کرده و شاهد جهانی بودیم که به آن نام جهان “دوقطبی” داده اند. به تدریج و با پایان یافتن جنگ سرد میان شوروی و امریکا و بویژه اوایل دهه نود میلادی، قدرت اقتصادی و سیاسی به سوی تمرکز در اردوگاه غرب پیش رفت. اردوگاهی که بویژه در جغرافیای سیاسی آن را با نام “امریکا” می شناسند.



در پایان دهه نود و اوایل قرن جدید و در ادامه یکپارچه شدن فرهنگی و کوتاه شدن دیوارهای اطلاعاتی و حرکت جهان به سوی تعاملی جدید و نیز تمرکز قدرت سیاسی و اقتصادی و نظامی در قطبی خاص بود که اصطلاح جدیدی به نام “جهانی شدن” بر سر زبان ها افتاد.



شعارهای دلنشین و زیبایی که وعده دهکده جهانی را می دادند (و می دهند) که در آن تمام “انسان” ها با هر رنگ و نژاد و هر عقیده ای، در کنار هم زندگی می کنند. پیشرفت تکنولوژی به هر چه کوتاه کردن فاصله ها کمک خواهد کرد و دیگر مفاهیمی چون “مرز” درهم نوردیده خواهد شد. تجارت وارد بعد جهانی خواهد شد و روزی خواهد آمد که فروش یک کالا به شهروندی در آن سوی مرز هیچ تفاوتی با فروش آن کالا به شهروندی در این سوی مرز نداشته باشد.



نمونه مجازی این دنیای جدید را مردم این قرن، خیلی زودتر در اینترنت به چشم دیدند. دنیای شیرین و رنگارنگی که در آن دیگر خبری از محدودیت های دنیای بیرون نیست. دنیایی که در آن آزادی “افراد” هیچ حد و مرزی نمی شناسد و حتی روش های محدودیت گذار سیستم های تمامیت خواه نیز کاری از پیش نخواهد برد.



جهانی شدن را یک روند خوانده اند. حرکتی که شروع شده و کم کم به ما نیز رسیده است. در این مقابله به هیچ وجه قصد نداریم که از چگونگی آغاز این حرکت بحث کنیم. بحث ما در این نوشته بر سر این سوال است.



در این اوضاع و با این روند جهانی شدن، آیا بحث بر سر قومیت و مسائل قومی یا ملی هیچ جایگاهی دارد؟ وقتی که تمام جهان به سوی یکی شدن و “جهان ـ وطن” شدن پیش می رود، سخن از ملیت و قومیت های کوچک آوردن آیا گامی به پس نخواهد بود؟ آیا وقت تلف کردن نیست؟ آیا دن کیشوت وار درمقابل این سیل و حرکت جهانی شدن ایستادن، حماقت و جزم اندیشی نیست؟ وقتی که می دانیم بالاخره دیر یا رود سیل ما را نیز با خود همراه خواهد کرد. اصلاً در طی این روند، سخن از ملیت و قومیت و فرهنگ بومی مشروعیت و مقبولیت دارد؟ آیا خیانت به وحدت بشری نیست؟



پیش از آن که بحث پیرامون این سوال را آغاز کنیم، باید دو چیز را بدانیم. اول آن که در حال حاضر، هر چه “جهانی شدن” بیشتر پیش می رود، بیش از پیش رقابت وارد عرصه فرهنگی می شود.



و دیگر آن که “مقصودمان از جهانی شدن افزایش تجانس و یگانگی اقتصاد جهانی، تکنولوژی اطلاعاتی، انتقال فرهنگ عامه جهانی و اشکالی از کنش های متقابل انسان است.(۱)



می توان دونوع برداشت از جهانی شدن داشت. یا بهتر بگوییم، جهانی شدن به دو صورت می تواند رخ دهد. یا بهتر است بگوییم می تواند به انجام رسد!



جهانی شدن به معنای حرکت تمام فرهنگ ها و خرده فرهنگ ها به سوی یک فرهنگ و تمدن قیم مآب، به عبارتی “شدن” طبق آنچه که “می خواهند”.



در این نوع جهانی شدن، دیگر سخن از جهان ـ وطن نیست، بلکه بیشتر شبیه چیز دیگری است. با آن که نگارنده نمی خواهد از گفتمان رایج استفاده کرده و همه چیز را به امریکا ختم کند، اما ناچار است که از واژه امریکا ـ وطنی به جای جهان ـ وطنی نام ببرد. این آن چیزی است که به نظر می رسد به جای جهان ـ وطن در حال به وجود آمدن است. نگارنده امیدوار است که خواننده این مقاله گسترده معنایی بیش از یک کشور را برای واژه به کار برده شده “امریکا” در نظر بگیرد.



باری، در این نوع از جهانی شدن است که زبان اول ۳۸۰ میلیون نفر انگلیسی است و ۲۵۰ میلیون نفر نیز از این زبان به عنوان زبان دوم استفاده می کنند. در این نوع از جهانی شدن است که فیلم های هالیوودی بیش از ۷۰درصد از مشتاقان اروپای غربی را در تسلط خود دارد. در این جهان است که تقسیم بندی شناخته شده سبک های موسیقی براساس تقسیم بندی بومی یک فرهنگ خاص (همان تمدن بهتر و قیم!) در کل جهان شناخته می شود و امروزه کمتر کسی است که با اسامی پاپ و راک و هیپ هاپ آشنا نباشد. حتی اگر کوچکترین آشنایی با سبک شناسی موسیقی فرهنگ خود نداشته باشد.



در این جهان ـ وطن است که همبرگر مک دونالد خوشمزه ترین همبرگر و کوکاکولا و پپسی گواراترین نوشابه ها هستند. توجه بفرمایید که هدف ما تحقیر یا بدشمردن این محصولات یا هجوم علاقه مندان به این محصولات نیست، بلکه تنها هدف طرح این سوال است که اگر قرار بر جهانی شدن و گردهم آمدن تمام انسان ها و ملت هاست پس چرا همه اعضای این جامعه باید گرد یکی از همین اعضا آیند؟ این نوع از جهانی شدن درست مانند این است که کسی بگوید: بیایید با من وحدت کنید! این گونه جهانی شدن منجر به جهان ـ وطنی تک صدایی خواهد شد. همانند اتاقی خواهد بود که تمامی میهمانان هنگام ورود لباس خود را از تن بیرون کنند و لباسی شبیه میزبان که از قبل توسط میزبان در نظر گرفته شده را در بر کنند. بله! در یک چنین روندی، سخن از فرهنگ و هویت ملی و بومی سخنی گزاف است. چه در چنین حالی یا باید به فرهنگ بومی چسبید و درها را بر خود بست و یا در آن جهان ـ وطنی حل شد که همان بستن درها نیز تنها کمی این حل شدن را به تعویق خواهد انداخت.



اما نگرشی دیگر به جهانی شدن نیز وجود دارد. اگرچه پیکره این نوع از جهانی شدن در شرایط امروز و در مقابل نوع اول آن ضعیف و لاغر می نماید، اما به هرحال وجود دارد.



▪ جهانی با حضور و نقش دموکراتیک تمام فرهنگ ها و ملت ها و همه هویت ها.



جهان ـ وطنی به معنای واقعی و گستردگی واقعی جهان. در این جهان ـ وطن، همه با هم وحدت می کنند، نه همه با یکی! هر هویتی و هر فرهنگی که حرفی برای گفتن داشته باشد، “حق دارد” که به میدان آید. متأسفانه رویکرد ما به جهانی شدن، از نوع اول است. مثال های فراوانی برای اثبات این ادعا می توان آورد. ازجمله عملکرد روشنفکرانی که تلاش دارند، حتی به زور هم که شده، از دین برای دموکراسی “تأیید” بگیرند. بحث بر سر این نیست که دین موید دموکراسی است یا نه، بحث بر سر این است که کلاً چنین تلاشی نشانه چه چیزی می تواند باشد، غیر از این که سعی در هماهنگ کردن “خود” با مفاهیم وارداتی به هر قیمتی داریم، این تلاش را می توان در تفسیر به رأی کردن از کتب دینی برای رسیدن به اصولی که “تأیید کننده” اصول حقوق بشر باشد نیز دید.



و یا افتخاری که ما ایرانی ها به کتیبه معروف کورش هخامنشی می کنیم و آن را “اعلامیه حقوق بشر کورش” می نامیم. گویی یک چنین تمدن و فرهنگ عظیمی (عظمت کار کورش را زمانی می توان درک کرد که بدانیم این کتیبه در دوهزاروپانصدسال پیش نگاشته شد و برای نگاشتن این خیلی کمتر از جنگ های استقلال امریکا یا انقلاب خونین فرانسه خون ریخته شد) تنها در صورتی موجه و خوب است که آن را با نام “حقوق بشر” همراه کنیم تا شنونده به محض شنیدن این عنوان به یاد “حقوق بشر” معاصر افتاده و بگوید: عجب! پس کورش هم حقوق بشر را رعایت می کرد. ما چقدر متمدن بودیم. این نوعی نگاه به بیرون است و تطبیق خود با معیارهای بیرون از خود که همه چیز وقتی خوب است که از بیرون تأیید شود.



مفاهیم و ارزش هایی چون دموکراسی، آزادی، عدالت، تأمین حقوق اجتماعی و برابری زن و مرد و… پذیرفته می شوند و آنگاه تلاش می شود که از فرهنگ خودی برای آنها “تأیید” گرفته شود به نوعی فرهنگ خودی را در برابر عمل انجام شده قرار می دهیم. اگر فرهنگ بومی آن را تأیید کرد که ما متمدن هستیم. درست مثل زمانی که اعلامیه حقوق بشر معاصر کتیبه کورش را تأیید کرد! !! و اگر فرهنگ بومی آن را پس زد و تأیید نکرد، باید در این قسمت از فرهنگ بازنگری کرد و اصلاحش نمود.



لطفاً توجه داشته باشید که بحث بر سر خوب یا بد بودن مفاهیمی چون دموکراسی یا آزادی یا تأمین حقوق اجتماعی نیست، بلکه بحث بر سر چگونگی پذیرش آنها و نوع تقابل آن با فرهنگ بومی است.



به نظر نگارنده می توان با رویکردی بهتر با روند جهانی شدن روبه رو گشت. هم می توان خود را در آغوش جهان ـ وطن انداخت و با چشمان بسته گوش به مصوبات این جهان ـ وطن سپرد و آنگاه آنها را مانند وحی منزل پذیرفت و به خانه برد و از فرهنگ خانگی برای آن تأییدیه گرفته و نیز می توان عضوی از این جهان ـ وطن بود و از جانب هویت خود حرفی برای گفتن داشت و حقی برای گفتن.



به بیان ساده تر، می توان با نگرشی ملی، جهانی شد. نه این که با نگرشی جهانی، ملی ماند.



پرداختن به هویت قومی و ملی در کنار آن به جهان جدید پیوستن یک متناقض نما (پارادوکس) نیست، بلکه یک تضاد است. تضادی سازنده که موجب تعالی خواهد گشت. هم در بعد اجتماعی و هم در بعد فردی انسان.



اگر خواهان جهانی چندصدایی هستیم، جهانی که هر هویت و فرهنگ و خرده فرهنگی، در آن حق اظهار وجود و ادامه حیات داشته باشد، پس می توان و باید هر چه بیشتر به فرهنگ و هویت خود بازگشت و در عین حال با همین هویت، نه به جنگ جهان جدید، بلکه به پیشواز آن رفت. این گونه به نظر می رسد که تنها شنونده نخواهیم بود، بلکه حرفی نیز برای گفتن خواهیم داشت.



















امین حسن پور





منبع: ماهنامه آدم برفی ها ( www.adambarfiha.com )