يكي از شهر هاي بزرگ و با سابقه استان خراسان رضوي كه روز گاري جزء سرزمين اشكانيان به شمار مي آمده، شهرستان تربت حيدريه است.تربت حيدريه به مركزيت شهر تربت حيدريه در عصر صفوي به دليل موقعيت ويژه اش (استقرار در مسير جاده هرات) از اهميت به سزايي بر خوردار بوده و هم اكنون نيز از شهر هاي مهم استان خراسان رضوي است.
نام تربت حيدريه به اعتبار نام قطب الدين حيدر (عارف مشهور متوفي بسال ۶۱۸ ه.ق.) بر واژه اصيل و ايراني زاوه در قرن نهم و بعد از آن غلبه يافت. قطب الدين حيدر تك فرزند تيمور فرزند ابوبكر فرزند سلطانشاه سالوري از شاهزادگان ازبك و از تبار خاقان ترك بوده است. وي مجذوب شيخ ابوالقاسمي كه در زاوه سكنا داشته است شده و به هواي شيخ راهي اين ديار گرديد. قطب الدين حيدر را مردي صاحب باطن، مجذوب مطلق و اهل رياضت و كرامت توصيف كرده اند. مورخين عرب فتح آن را در سال ۳۰ هجري توسط عبدا... ابن عامر در زمان خليفه سوم ثبت نموده اند. جويني اين شهر را يكي از شهرهاي معمور و آبادان خراسان قديم در زمان ورود مغولان گزارش نموده است.
مردمان زاوه نخستين قربانيان حمله مغولها به ايران بوده اند واين شهر در حمله مغولان در سال ۶۱۷ قمري مانند ساير شهرهاي اين سامان، ويران گشته است. اين شهر پس از حمله مغولها، صحنه ناملايمات سياسي و هجوم اقوام بيگانه بوده است. مقاومت دليرانه مردم اين خطّه در برابر هجوم بيگانه (از حمله ازبكها در اوايل قرن نهم هجري تا يورش نيروهاي روس و انگليس و آلمان در جنگ دوم جهاني) در جاي جاي كتب تاريخي مشهود است.
مقبره قطب الدين حيدر مشتمل بر ايواني مرتفع, ورودي و محوطه زير گنبد است اين مزار كه در اصل از بناهاي دوره تيموري است با گنبد دو جداره استقرار بر طاق نماهاي شانزده گانه ايجاد شده است. در دوره صفويه در زمان شاه عباسي در سال ۱۰۲۳ هجري به همت خواجه سلطان محمود تربتي حاكم تربت با مصالح سنگ و گچ و بسيار مستحكم مرمت و بازسازي شده است. پوشش زيرين سقف در فضاي داخلي مزين به تقوشي هندسي بسيار ممتاز دارد به خط كوفي لا اله الا الله و محمد رسول الله و اسامي تعدادي از عرفا حكاكي گرديده است. ضريح چوبي شيخ در ميان محوطه زير گنبد قرار گرفته و داراي تاريخ ۹۸۷ هجري قمري است. در امتداد فضاي ورودي نيز محرابي از گچ بريهاي زيبا تعبيه شده است. در جانب باختري گنبد خانه آرامگاه، مسجدي با يك ايوان آجري بلند به عرض ۱۸ متر و يك قوس تيزه‌دار در وسط قرار دارد. بر روي جرزهاي پهن ايوان ـ روي هم ـ در پنج طبقه ، پنج طاق نما ايجاد شده است. در امتداد جايگاه مستطيل شكل كتيبه بالاي سردر، دو قاب مربع نيز بر بالاي آخرين طاق نما جاسازي شده است.
در ايوان، كتيبه‌اي سنگي به خط « محمد يوسف الحسيني » وجود دارد. براساس اين كتيبه، مسجد مزبور در سال ۱۰۴۵ هـ.ق. و در زمان شاه عباس اول نيز مرمت شده است. در اين مجموعه، حوض‌خانه زيبايي قرار دارد كه به شدت لطمه ديده است. صحن كوچك مجموعه داراي چند حجره دو طبقه است. تاريخ بناي مجموعه به ويژه گنبدخانه آن را دست كم بايد به قرن نهم هجري عقب برد. مجموعه بناي آرامگاه قطب الدين حيدر به شماره ۱۷۵، در فهرست آثار تاريخي ايران به ثبت رسيده است.
در قسمت دیگر این مجموعه کاروانسرایی است متعلق به دوره قاجار که هر دوی بناهای ذکر شده (مسجد و کاروانسرا) سالها بعد از ساخت مزار قطب الدين حيدر ساخته شده و دلیل این توسعه میدانی مبارک، خیل عظیم زائران ومشتاقان این عارف بوده است. در حال حاضر هم اداره میراث فرهنگی شهرستان تربت حیدریه با استقرار خود در این مکان، از آن به عنوان ساختمان اداری بهره می گیرد و با انجام یک سری اقدامات امنیتی، کاروانسرای موجود را به موزه ای کوچک برای گردآوری گنجینه های فرهنگی، تاریخی و باستانی تبدیل کرده است.
در این جا با یک مجموعه یکپارچه، زیبا، ساده و مردم وار طرف هستیم. بنایی معمارانه با تخیل مینیاتوری تیموریان، دقت و ظرافت و بلند پروازی هنر مرمت صفویه ودر نهایت توجه شایان ذکر حاکمان قاجار در حفظ، احیا وتوسعه این مکان. ورود و گردش در این مجموعه به هم پیوسته بسیار ساده، جذاب و تنوع آور است.
