هنر نیوز - مالکیت معنوی و صنعت نشر

جواد یزدان پناه

"مالكیت فكری، مالكیت و سلطه قانونی است كه به موجب آن صاحب اثر می تواند از منافع و شكل خاصی از فعالیت یا اندیشه ابراز شده خود به طور انحصاری استفاده نماید. مالكیت فكری، همان طور كه از اسم آن بر می آید، زائیده فكر بشر است و دلالت دارد بر خلاقیتهای فكری از قبیل آثار ادبی و هنری، اختراعات، طرحهای صنعتی، علائم و نامهای استفاده شده در تجارت و بازرگانی و غیره. مالكیت فكری را می توان زائیده تمدن جدید بشریت دانست. حقوق مالكیت فكری در معنای وسیع كلمه عبارت است از حقوق ناشی از آفرینشها و خلاقیتهای فكری در زمینه های علمی، صنعتی، ادبی و هنری كه از راه دانش، هنر یا ابتكارِ آفریننده پدید می آید. هدف از حمایت این حقوق، تشویق و ترغیب و گرایش به ایجاد آفرینش های فكری و آزادسازی دسترسی به آنها با هدف توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و بهبود زندگی بشر است." (نوروزی، ۱۳۸۱)

شکل های اصلی مالکیت معنوی

اشکال مهمی از حق مالکیت معنوی که به ثبت رسیده است، عبارتند از: حقوق مؤلف، علائم تجاری و اسرار تجاری. به دلیل اینکه مالکیت های معنوی دارای بسیاری از خصوصيت های دارايي های واقعی (فيزيكی) و شخصی هستند، حقوق مربوط به آنها اجازه مي‏دهد كه مالکیت های معنوی به عنوان يك دارايی تلقی شود که می تواند خرید و فروش شود، گواهينامه يا مجوز دريافت كند یا حتی بدون هیچ هزینه ای پخش شود.

قوانین مالکیت فکری، مالکین، مبتکران و خالقین اثر را قادر می سازد که از دارائی هایشان در برابر استفاده غیرمجاز محافظت کنند.

حق مؤلف

حق انحصاری واژه ای قانونی برای حقوق اقتصادی داده شده به خالقین آثار ادبی و کارهای هنری شامل حق تولید کار ، نسخه برداری، اجرا و نمایش آنها در ملاً عام است، در حقیقت حق مؤلف اصولا از موسیقی فیلم ها، رمان ها، اشعار، آثار معماری و سایر کارهای عرضه شده که ارزش فرهنگی دارند حمایت می کند. همانطوری که هنرمندان و مخترعین روش های جدیدی برای بیان نظراتشان بکار می برند، این مقوله گسترش پیدا کرده و شامل آنها هم می شود. در حال حاضر برنامه های کامپیوتری و ضبط صدا هم تحت حفاظت قرار گرفته اند.

منشاء خلق اثر (كه مورد حمايت حق مؤلف است) تفكر و جريان سيال ذهن و روح است و اين جريان در بستر تاريخ انديشه هاي بشري به صورت توليد و باز توليد آثار فكري و هنري نمود يافته و در اين مسير انديشمندان و هنرمندان هر يك به سهم خود از آثار پيشين خود بهره گرفته و چيزي بر آن افزوده و اثري جديد به وجود آورده اند. از اين رو خلق اثر با «استفاده» از آثار ديگران عجين و همراه بوده و هست. مهمتر آنكه اساسا اثر براي استفاده ديگران پديد مي آيد (خواندن، ديدن، شنيدن و به ديگران باز گفتن) و اگر عنصر «استفاده» را از فرايند تاريخي خلق اثر منتزع كنيم، شايد آثار پديد آمده چنين نمي بود كه هست. در علم حقوق جهت مقابله با بروز بي عدالتي و بي انصافي نظريه «استفاده منصفانه» مطرح شده است .( ايماني، 1382)

استفاده منصفانه حق استفاده منطقی از اثر بدون اجازه از پدید آورنده آن است. بر اساس کنوانسیون برن کشورهای عضو می توانند برای اهداف آموزش این استثنا را قبول کنند. بنابراین بر اساس تشخیص مصالح اکثریت مردم در نسخه برداری یا بازتولید مواد برای اهداف معینی مثل مطالعه و پژوهش، نقد و بررسی، گزارش خبرها، صورت جلسه دادگاه ها و فراهم آوری آگهی های قانونی استثناء استفاده منصفانه برای تجاوز به حقوق مولف قابل پذیرش است. و این باید در محیط اینترنت نیز قابل اجرا باشد که توسط سازمان جهانی مالکیت فکری تصدیق شده است.(نرمن، ۱۳۸۰)

همچنین حق مؤلف از سایر فرمهای مالكیت فكری ماندگارتر بوده است. بر اساس توافق نامه بین المللی سال 1886 کنوانسیون بِرن که كشورهای امضا كننده، فعاليت های حق مؤلف يكديگر را تشخيص می دهند، طول مدت اجرای قانون حق مؤلف يك اثر برای تمام طول حيات نويسنده آن به علاوه 50 سال اجباری گرديده است. بنابر کنوانسیون برن کارهای ادبی، هنری و سایر کارهای صلاحیت دار بلافاصله بعد از بوجود آمدن توسط حق مؤلف حمایت می شوند. هیچ ثبت رسمی برای حمایت از آنها در کشورهای عضو پيمان مورد نیاز نيست.

به هر جهت پيمان برن اجازه مشروط شدن حق مؤلف را ، به کارهایی که در فرم ثابتی به وجود آمده، می دهد. بیشتر کشورها نیز مراکز ملی حق مؤلف دارند که سیستم حق مؤلف آنها را اجرا می کند. برای مثال در ایالات متحده قانون اساسی به مجلسين سنا و نمايندگان قدرت وضع قوانین تاًسیس یک سیستم حق مؤلف را می دهد، و این سیستم توسط دفتر حق مؤلف کتابخانه کنگره، مديريت می شود.

ثبت اختراعات

مردم ممکن است بگویند که ثبت اختراعات یک قرارداد بین جامعه به عنوان يك کل و افراد مخترع (جزء) است. براساس شرایط این قرارداد اجتماعی به مخترعان یک حق انحصاری برای جلوگیری از ساخت، استفاده و فروش اختراع ثبت شده شان در یک دوره زمانی ثابت داده می شود - در اغلب کشورها این زمان بیش از 20 سال است – كه در ازای آن آشکارساختن (ارائه) جزئیات اختراع توسط مخترعین برای عموم لازم است.

بسیاری از محصولات بدون حمایت ثبت انحصاری اختراعات هرگز به وجود نمی آمد، مخصوصا" محصولاتی که نیاز به سرمایه گذاری های کلان دارند و درصورت فروش می تواند به آسانی توسط رقبا همانند سازی شود.

اسرار تجاری

هر نوع اطلاعاتی که در يك عمليات تجاری مورد استفاده قرار مي گيرد و آنقدر ارزشمند است كه بتواند يك امتیاز واقعی و بالقوه اقتصادی ايجاد كند یک سر تجاری محسوب می شود، مثال هايی از اسرار تجاری می تواند شامل فرمول يك محصول مانند فرمول کوکاکولا، مجموعه اطلاعاتی که برای یک تجارت مزيت رقابتی فراهم می نماید مانند بانك اطلاعاتی مشتريان و همچنين استراتژی های تبلیغاتی و فرآیندهای توزیع و پخش، باشد.

در هر حال توجه به حقوق معنوی و مادی یک آفرینش ادبی و هنری موضوعی است که از مدت ها پیش مورد توجه قرار گرفته و سابقه قانونگذاری در این زمینه به سال 1886 بر می گردد.با این حال مباحث مربوط به این حوزه در حال حاضر جزو داغ ترین مباحثی است که حقوقدانان و انجمن های نویسندگان با آن دست و پنجه نرم می کنند.

منابع:

ايماني، عباس. « استثناي مهم حق مؤلف :استفاده منصفانه از اثر ديگري »، مجله حقوقي، نشريه دفتر خدمات حقوقي بين المللي جمهوري اسلامي ايران، شماره 3، بهار-تابستان 1382.
نرمن، سندی. « حق مولف در محیط الکترونی »، ترجمه داریوش علی محمدی، فصلنامه پیام کتابخانه،سال یازدهم، شماره دوم، تابستان۱۳۸۰.
نوروزي، عليرضا. «حقوق مالكيت فكري»، چاپ اول، نشر چاپار، تهران،1381.