در ۴۰۰ سال اخیر خصوصا پس از حکومت صفویه تعزیه به عنوان مهم‌ترین هنر آیینی سنتی و مذهبی شکل گرفت و در دوران سلسله قاجاریه به اوج شکوفایی خود رسید. اما در واقع ریشه‌های تعزیه را باید در رسوم عزاداری و بینش هستی شناسی کهن ایرانی جستجو کرد. برخی پیشینه‌ی آن را به سه‌هزارسال پیش و سوگ سیاووش نسبت داده‌اند و برخی حتا آن را به آیین میترا و یادگار زریران بازمی‌گردانند. اما برخی محققان هم معتقدند با وجود شباهت تعزیه به عزاداری‌های آیینی اما این نوع نقل روایت کشته‌شدگان کربلاست که برداشتی از سوگواری‌های شیعیان سده‌های نخست برای کشته‌شدگان کربلا است. 

تعزیه نمایشی است با شخصیت‌های متعدد تا جایی که تعداد آنها به ۱۰۰ نفر نیز می‌رسد. ولی در کل نقش‌ها در قالب شخصیت‌های تاریخی، مذهبی، سیاسی، اجتماعی، ماورایی، واقعی، خیالی و رویایی تقسیم می‌شوند که هر کدام خصوصیات، تفاوتها، رنگ و ابزار خود را داراست. همه آنها مشخصه‌های واضح و شناخته شده‌ای دارند. که اثری هنری برای محافظت ایجاد می‌کنند. نمادها و نشانه‌ها که بر پایه الگوهای مذهبی و عامه شکل گرفته‌اند برای همه قابل درک است و حضور آنها در فرهنگ عامه ابعاد و سیعی را ایجاد کرده است و به ادبیات و امثال نیز منتقل شده است. روش آموزش تعزیه بر پایه روشهای سنتی و خانوادگی است و اشخاصی هستند که نسل اندر نسل اجرا کننده تعزیه بوده‌اند و استعداد و خلاقیت نمایشی نوآوری در صحنه ذوق شعر و صدای خوش دارند.
برخی شبیه‌خوانی و برپایی تعزیه را به یزید نسبت می‌دهند که می‌خواسته وقوع جریان کربلا برایش به نمایش درآید اما گروهی آن را به دوره‌ی صفویه، دیلمیان و قاجاریه منتسب می‌کنند.

اما به روایت ابن‌کثیر، برای نخستین بار در زمان حکمرانی دودمان ایرانی شیعه‌مذهب آل بویه تعزیه شکل رسمی به خود گرفت. از سویی رواج تعزیه به دوره صفویه باز می‌گردد. تعزیه در دورهٔ ناصرالدین شاه به اوج خود رسید تا آنجا که این دوره را عصر طلایی تعزیه نامیده‌اند. معروف‌ترین و مجلل‌ترین این تکایا، تکیهٔ دولت بود که در همین دوره به دستور ناصرالدین شاه و مباشرت دوستعلی‌خان معیرالممالک در سال ۱۳۰۴ هجری قمری ساخته شد. تکیهٔ دولت در زمان ناصرالدین شاه به تقلید از تماشاخانه اپراهال انگلستان ساخته شد که ابتدا به منظور یک سالن تئاتر ساخته شد اما با مخالفت‌هایی که بود به تکیه تبدیل شد. در آغاز سلطنت ناصرالدین شاه، تعزیه در ۳۰۰ مکان مشخص برپا می‌شد که کوچکترین آنها طبق گواه شاهدان به اندازه سيصد نفر گنجايش داشت. نمایشخانه‌های بزرگ مهمی هم چون تکيه نوروز خان، اسمعيل بزاز، سپهسالار، حاجی ميرزا آقاسی، ولی خان و ... حدود سه هزار نفر گنجایش داشته است. « تکیه دولت » در کاخ گلستان، با گنجايش ۲۰ هزار نفر ساخته شد. ناصرالدين شاه برای ساخت اين تکيه چيزی در حدود يکصد و پنجاه هزار تومان آن زمان خرج کرد. در این زمان مصادف، با دورانی است که تعزيه در اوج شکوه و عظمت خود قرار داشته است و روزهای طلايی عمر هفتصد ساله خود را طی می کرده است. تعزیه تا زمان مشروطیت در اوج ماند. در سال‌های آغاز دیکتاتوری رضاخان، یعنی پس از ۱۳۰۴ هجری شمسی، اجرای تعزیه و روضه‌خوانی رفته‌رفته ممنوع اعلام شد و با تخریب تکیهٔ دولت به دستور رضاخان، تعزیه پا به دوران افول خود گذاشت. هرچند پس از شهریور ۱۳۲۰ دیگر بار سر برآورد، اما هیچ گاه رونق سابق خود را پیدا نکرد. 

اگر سری به صندوقچه‌های تعزیه خوانان و معین‌البکاها بزنیم سر بریده حضرت امام‏ حسین(ع) که در دستمال سبزی‏ پیچیده شده است، نسخه‏هایی که بعضا با خط خودشان نوشته شده و یا نسخ قدیمی مزین به هنر خوشنویسی‏ را خواهیم دید.‏ لباس‏های قدیمی که حجم زیادی از اتاق را اشغال کرده‏اند و سرهای بریده و ماسک‏های‏ مختلفی را که برای مجالس متفاوت‏ است در گوشه گوشه اتاق کنار نیزه ها و خود و شمشیرها 
حرفهای زیادی برای گفتن دارند.

هنر تعزیه روایتی زمینی از آسمانی‌هاست. آنجا که شبیه‌خوانان کلمات گهربار امام حسین(ع) و اصحابش را بر زبان جاری می‌کنند یا اشقیا‌خوانان و مخالف خوانان سخنان اهریمن صفتان را بر زبان می‌رانند در می‌یابی هنر تعزیه و نمادهای آن روایت قدسی روح‌های صیقل یافته آسمانی‌اند که تو را وادار می‌کنند تا بنشینی و بنگری و تدبر کنی که شعور مذهب چیست. و دریابی معنای این کلمات را که اگر دین ندارید لااقل آزاده باشید. که برای آزادگی دادن جان بهای اندکی است.
هر که شد محرم دل در حرم یار بماند/ وان که این کار ندانست در انکار بماند.

هنر نیوز