هنر نیوز - قلم‌ ما روایتگر حماسه‌ها است

منصور وفایی هنرمند و نقاش قهوه‌خانه‌ای در گفتگو با «هنر نیوز»:

منصور وفایی گفت: ما که نقاشان قهوه‌خانه‌ای هستیم بیشتر قلم‌مان را به خاطر موضوعات مذهبی و حماسی و تاریخی و ادبی ایران به کار می‌بریم. این سبک تنها سبکی است که در دنیا مختص ایران است.
نقاشی قهوه‌خانه، بازتابی صادق و اصیل از هنر هنرمندانی است عاشق، تنها و دل سوخته. هنرمندانی مظلوم و محروم از تبار مردم ساده دل و آینه صفت کوچه وبازار، آنانی که از پس قرن‌ها سکوت- زیر سقف نمور و تاریک قهوه خانه‌ها، درخلوت عارفانه تکیه‌ها و حسینیه‌ها، در سر هر کوی و برزنی- چشم درچشم مردم دوختند و در محفل پرانس و الفت آنان، بغض معصومانه‌شان را باکشیدن نقشی ونشاندن رنگی، در دفاع از آبرو و اعتبار و اعتقادات و باورهای همین مردم به یکباره شکستند. نقش‌ها زدند در ستایش راستی‌ها ومردانگی‌ها کوشیدند. رنگ سرخی نشاندند بر تن بوم ودیوار، که گویی لخته لخته خون‌های خشکیدۀ مظلومیت‌های از یاد رفته بود ورنگ سبزی گزیدند به پاس یاد بهار سر سبز و پر طراوت روح و اندیشه راستان وآزادگانی که درجان و دل و باور مردم قرن‌های قرن، نسل به نسل، سینه به سینه تا به روزگارشان به یادگار مانده بود‌ند.
به سراغ یکی از پیشکسوت ترین نقاشان قهوه خانه‌ای می‌رویم تا با او در خصوص این هنر دیرینه گپی بزنیم.

هنرنیوز: چطور شد که به نقاشی علاقه مند شدید؟
از زمانیکه به دبیرستان اسد آبادی رفتم آقای نجم‌آبادی که خود شاگرد کمال‌الملک بود استاد نقاشی ما در آن زمان بود که استعداد مرا در نقاشی دید و از پدرم خواست که تابستان‌ها به هنر نقاشی به‌طور خاص بپردازم. من نقاشی را از ایشان یاد گرفتم اما در سال 69 دانشکده هنرهای دانشگاه تهران طی یک آگهی از نقاشان قهوه خانه‌ای خواسته بود که آثارشان برای کنگره بزرگداشت فردوسی بیاورند. از بین 25 نفر نقاش از کل ایران من و مرحوم اسماعیل زاده انتخاب شدیم. مرحوم اسماعیل زاده یک پرده بزرگ ساخت من هم پرده بزرگی از هفت خوان رستم ساختم. از آن موقع تا به امروز من تمام تلاش و سعی‌ام را در جهت کشیدن نقاشی‌های قهوه خانه‌ای و پیشرفت در این رشته به کار بردم.

هنرنیوز: نقاشی قهوه‌خانه‌ای از چه زمانی به وجود آمد؟
نقاشی قهوه خانه‌ای از اوایل قرن یازده هجری قمری رونق گرفت و در زمان صفویه به اوج رونق خودش رسید تا حدود سال 1320 که اوایل سلطنت رژیم قبلی بود کم کم به‌خاموشی سپرده شد به دلیل اینکه قهوه‌خانه‌ها تعطیل شد. علت اینکه نام قهوه‌خانه‌ای را بر این نقاشی برگزیده‌اند نیز این بود که نقال‌ها در قهوه‌خانه‌ها در ایام سوگواری صحنه‌هایی از عاشورا را تعریف می‌کردند و در غیر ایام سوگواری برای اینکه قهوه‌خانه ها مملو از جمعیت شود و کسب و کار قهوه‌خانه دار راه بیفتد ازداستان‌های حماسی مخصوصا از شاهنامه فردوسی تعریف می‌کردند. در همان زمان که نقال ها صحبت می‌کردند بعضی از اشخاصی که ذوق نقاشی داشتند نیز پرده‌ای در قهوه خانه می‌گذاشتند و حرف‌های نقال را بر روی آن طراحی می‌کردند و رنگ می‌زدند و چون این نقاشی در قهوه خانه‌ها انجام می‌شد نام قهوه‌خانه‌ای بر این نوع نقاشی باقی ماند.

هنر نیوز: در حال حاضر در ایران چقدر به این هنر توجه می‌شود؟
خوشبختانه در 15 سال اخیر جمهوری اسلامی به این نقاشی اهمیت زیادی داده است و در حال حاضر نیز کلاس‌هایی در بنیاد رودکی برگزار می‌شود که بنده افتخار پیدا کرده‌ام که این نوع نقاشی را آموزش دهم.

هنرنیوز: چه چیزی نقاشی قهوه‌خانه‌ای را از سایر نقاشی‌های دیگر متمایز می‌کند؟
نقاشی قهوه‌خانه‌ای از سه موضوع صحبت می‌کند، مذهبی، حماسی و آداب و رسوم و سنن ایرانیان. اختلافی که این سبک نقاشی با سایر سبک‌ها دارد این است که در دنیا دو نوع منبع وجود دارد که الهام بخش نقاشان است. منبع اولی که از قدیم وجود داشته است طبیعت بوده است که شامل سبک‌های ناتورالیسم و رئالیسم و امپرسیونیسم و ... بوده که همه از طبیعت الهام می‌گرفتند. منبع دوم که الهام بخش نقاشان بوده است همان بعد خلاقیت هنرمند بوده است که سبکهای مدرن و کوبیسم و ... را به وجود آورده است. این دو نوع در کشورهای دیگر جهان وجود دارد؛ اما ایران دارای سه نوع منبع و منشا دارد که علاوه بر دو نوع دیگر شامل فرهنگ و تاریخ و هنر ایران نیز می‌شود‌. در ایران ما بزرگان شعر و هنر و ادب مثل فردوسی و مولانا و امثال آن‌ها را داریم که کشورهای دیگر درپی غارت کردن آثار آن‌ها هستند و می‌خواهند آثار آن‌ها را به نام خود تمام کنند‌. این همه ما شعرای بزرگ داریم و فرهنگ بسیار غنی نیز داریم که مذهب ما نیز جزیی از این فرهنگ است که رویدادهای مهم موجود در آن را از صدر اسلام تا حادثه عاشورا را نقاش قهوه‌خانه‌ای روی پرده تابلو می‌‌آورد. سبک قهوه‌خانه‌ای تمام صحنه‌ها چه صحنه‌های مذهبی و چه صحنه‌های حماسی را روی پرده می آورد. همانطور که مرحوم احمد خلیلی «طوطی و بازرگان» مولوی و مرحوم حسین همدانی صحنه «فتح خیبر امام علی (ع) »و من هم «رستم وسهراب» را به تصویر در آوردم که به کشور چین رفت و به زبان چینی و آلمانی ترجمه شد. ما که نقاشان قهوه‌خانه‌ای هستیم بیشتر قلم‌مان را به خاطر موضوعات مذهبی و حماسی و تاریخی و ادبی ایران به کار می‌بریم. این سبک تنها سبکی است که در دنیا مختص ایران است.

هنرنیوز: نقاشی قهوه‌خانه‌ای تا چه اندازه در حفظ هویت ملی ما تاثیرگذار است؟
نقاشی قهوه‌خانه‌ای یکی از معدود نقاشی‌هایی است که با سنت ها وهویت ما ایرانیان پیوند خورده است. کتاب شاهنامه از دیرباز بهترین منبع الهام نقاشان برای خلق آثار بوده است. این کتاب به واسطه داشتن جنبه‌های ملی گوناگون همواره مورد الهام وتوجه نقاشانی بوده است که به هنرنقاشی قهوه‌خانه‌ای گرایش داشته‌اند. امروز ما به عنوان آخرین و جدید‌ترین سبک درهنر نقاشی، سبک «کانسپچوال»(هنر مفهومی) را مشاهده می‌کنیم. سبکی که می‌تواند در چارچوب‌‌های بسیار ساده و با المان‌های بی‌تکلفی به معرض نمایش مخاطب گذاشته شود. اما سوال این جاست که آیا این سبک‌ها می‌توانند آینه‌دار تاریخ وفرهنگ وهنر ما باشند؟ مسلما این طورنیست. اگر به وسیله ابزارهای هنری واصولا تابلوها، هویت ملی وبا قدمت ما به نسل های جوان‌مان انعکاس داده نشود، کودکان ونوجوانان‌مان درگمراهی می مانند و برای درک هویت ملی خود دچار مشکل می‌شوند.
هنرنیوز: قدیمی ترین تابلو در زمینه این سبک به چه کسی تعلق دارد؟
هم اکنون قدیمی‌ترین تابلویی‌ که از نقاشی قهوه‌خانه‌ای برجا مانده است تابلویی است که بلندی آن در حدود 5/2 تا 3 متر است که آن را که سه صحنه از عاشورا است؛ نقاشی گمنام روی پرده‌ای از اطلس کشیده است که در حال حاضر در آستان قدس رضوی موجود است.
هنرنیوز: نقش و تاثیری که خود نقاش در این سبک می گذارد چیست؟
در نقاشی قهوه‌خانه‌ای نقاش سعی می‌کند که احساس خود را نیز در تصاویر نشان دهد. به طور مثال وقتی می‌خواهد ائمه اطهار (ع) را به تصویر بکشد از رنگ‌های سبز و سفید و به طور کلی از رنگ‌های روشن استفاده می‌کند و همواره برای نشان دادن اشقیا رنگ‌های تیره را به‌کار می‌برد. در نتیجه این نقاش سوژه اصلی و موضوع اصلی‌اش را در مرکز تابلو می‌گذارد. در نقاشی قهوه‌خانه‌ای درشت نمایی اصل سوژه موردنظرش است و آناتومی زیاد رعایت نمی‌شود، به همین دلیل نام خیالی سازی را نیز به این نوع نقاشی اتلاق کرده اند. طبیعت سازی نیز از عناصری است که کمتر دراین گونه نقاشی‌ها مشاهده می‌شود. درازا، قدرت غلو و اغراق دراین آثار برد فراوانی دارند و نقاش می تواند با استناد به منابعی که دردست دارد به نوعی به اغراق نیز بپردازد. اصالت نقاشی قهوه‌خانه‌ای به جزئیات، نقش آفرینی و تزهیبی است که با زحمت زیاد و با قلم های ظریف روی زانو بند‌، ساعد بند و لباس‌ها و تجهیزات اسب و چیزهایی از این قبیل به‌کار می‌رود.

هنرنیوز: الان که دیگر قهوه‌خانه‌ای به صورت قدیم وجود ندارد وضعیت این نوع نقاشی چگونه است؟
در حال حاضر رستوران‌های سنتی جای آن قهوه‌خانه‌ها را گرفته‌اند. برخی از مطبوعات تبلیغات دلسرد کننده‌ای جهت اینکه نقاشی قهوه‌خانه‌ای منسوخ شده یا به تعبیر دیگر به بن بست رسیده است، انجام دادند که افکار عمومی را کمی دگرگون کرد، اما اگر به سرچشمه‌ای که ای آثار را به وجود می آورد نگاهی بیندازیم می‌بینیم که این آثار اصلا از بین رفتنی نیست.

هنرنیوز: در برنامه کارهای‌تان قرار بود که جبهه و جنگ تحمیلی را نیز به تصویر بکشید، در این خصوص چه اقدامی انجام داده‌اید؟
متاسفانه هنوز اقدامی در خصوص آن انجام ندادم. کمی مشغول انجام کارهای سفارشی بودم که به من محول شده بود. چندی پیش نیز تابلوی رستم و سهراب من در تالار یونسکو نصب شده بود و قرار شد چند اثر دیگرم نیز به چین برود که متاسفانه به دلیل این گرفتاری‌ها مشغول انجام این کار نشده‌ام.

هنرنیوز: همانطور که گفتید تدریس هم انجام می‌دهید وضع هنرجوها چگونه است و آیا به طور ویژه از آن‌ها حمایت می‌شود؟
اولاً این سبک را کسانی که دوره کارشناسی نقاشی دیده‌اند به سرعت می‌توانند یاد بگیرند و ما قرار است به ده نفر به طور تخصصی آموزش دهیم و اگر این اتفاق بیفتد مثل شاخه‌های درخت که انشعاب می‌یابد و هر شاخه به چندین شاخه دیگر تقسیم می‌شود پیشرفت خواهد کرد.

هنرنیوز: به نظرتان به این سبک از نقاشی می‌توان به عنوان یک شغل و یا حرفه نگاه کرد؟
حتما همینطور است. مرحوم اسماعیل زاده در میدان امام حسین آتلیه‌ای داشت که نقاشی قهوه‌خانه‌ای کار می‌کرد و آثار او را به قیمت خوبی می‌خریدند. البته برخی دیگر نیز بودند که کارهای‌شان در زمان حیات‌شان خیلی مطرح نبود. در همه نقاط دنیا کارهای هنرمندان در زمان حیات‌شان رونق زیادی ندارد و پس از مرگ‌شان بسیاری از آثارشان مطرح می‌شود. همان‌طور که هیچ کس در زمان حیات سهراب سپهری از آثار نقاشی او تعریف و تمجید نمی‌کرد، در حالیکه امروزه آثار نقاشی اش با قیمت های بسیار بالا فروش می‌رود و اشعار او نیز در اکثر محافل ادبی تدریس می‌شود.

هنرنیوز: استاد چه پیشنهادی برای دانشجویان هنر دارید؟
اشخاصی که قدرت تخیل خوبی دارند و می‌توانند یک بیت شعر را در ذهن‌شان بپرورانند و طرح آن را روی کاغذ بیاورند و آن را قلم بزنند بهتر است حتما به سراغ نقاشی قهوه‌خانه‌ای بروند.

هنرنیوز: تا چه اندازه به نقاشی قهوه‌خانه‌ای در دانشگاه های امروز توجه می‌شود؟
در دانشگاههای هنر امروزه تنها سبک‌های مدرن را آموزش می‌دهند و نقاشی قهوه‌خانه‌ای در این دانشگاه‌ها خیلی مرسوم نیست. اگر می‌خواهیم نقاشی قهوه‌خانه‌ای رونق پیدا کند باید بعد از فارغ التحصیل شدن دانشجویان از رشته نقاشی باید برای آنها شش ماه دوره کلاس نقاشی قهوه‌خانه‌ای بگذارند. نقاشی قهوه‌خانه‌ای اگر با احساس و با تخصص کشیده شود می‌تواند تاثیر بسیار مثبتی را نیز روی احساسات مخاطبین داشته باشد. وقتی در پرده‌ای رستم و اسفندیار را می‌کشیم و رستم به اسفندیار می‌گوید که «سر من نهان گر شود زیر سنگ // از آن به که نامم برآید به ننگ» این شعر هم زیر تابلو نوشته شده و رستم هم تیری دو شاخ کشیده است و می‌خواهد آنرا رها کند. یک نوجوان وقتی این تابلو و هیبت رستم و صحنه‌ای که آنها نبرد می‌کنند را می‌بیند یک حس دلاوری و دفاع در برابر دشمن به او دست می دهد و این حس، حس خوبی است.

هنرنیوز: برای آینده روشن نقاشی قهوه‌خانه‌ای چه راهکارهایی را پیشنهاد می‌کنید؟
نقاشی قهوه‌خانه‌ای باید متحول ‌و احیاء شود. زیرا این نوع نقاشی یک سبک هنری سنتی و با ارزش است. به‌ویژه آن که موضوعات مورد علاقه مردم را شامل فرهنگ اصیل ما می‌شود را بازگو می‌کند. داستان‌های حماسی پهلوانان ودرونمایه‌های مذهبی وسنن و آداب ما به وسیله همین نقاشی توسط تصویرگران برپرده های بزرگ نقش می‌بندد. درسال های اخیر نیز آثار با ارزشی که جزو گنجینه هنری ایران است در چند مجله منتشرشد، اما با این وجود رکودی که این نوع نقاشی با آن مواجه شده است دراثر پیشرفت صنعت تلویزیون وسینما وتعطیل شدن قهوه خانه‌هاست. بنابراین ایجاد تحول دراین نوع نقاشی واحیاء آن موجب زدودن گردهای فراموشی از آن است.

**درباره استاد وفایی:
استاد منصور وفايي، هنرمند و نقاش قهوه‌خانه‌اي، متولد 1313 همدان است و در كودكي به اتفاق خانواده به تهران آمد. پس از دوره دبيرستان وارد دانشكده افسري و پس از طي دوره زرهي در انگلستان و دوره دانشكده فرماندهي و ستاد در دي ماه 1358 با درجه سرهنگي بازنشسته شد. او تعليمات نقاشي را از استاد نجم‌آبادي كه از شاگردان كمال الملك بود، فراگرفت. استاد وفايي بيشترين تعاليمش را از لابه لاي كتاب‌ها، پژوهش‌ها و ديدارها، با عشق به دست آورده است. او‌ گذشته از برگزاري چندين نمايشگاه انفرادي در داخل و خارج از كشور، تابلوهايي را به مناسبت‌هاي مختلف و به سفارش ارگان‌ها، نهادها و سازمان‌هاي فرهنگي و هنري در رابطه با شاهنامه و بزرگداشت حكيم فردوسي خلق كرده است. همكاري با شركت هنري يونيورسال فاين آرتز كمپاني براي تهيه بيش از 300 تابلوي نقاشي، تصويرگري داستان رستم و سهراب در قالب 12 تابلو براي كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان و همچنين تصويرگري روي پنج جلد شاهنامه فردوسي به قلم دكتر عزيزالله جويني از انتشارات دانشگاه تهران از ديگر آثار ماندگار منصور وفايي است.
از جمله آثار وي مي توان به طور مثال به موارد ذيل اشاره كرد:‌ هفت تابلوي رنگ روغن مربوط به هفت خوان رستم جهت كنگره بزرگداشت فردوسي؛ شصت تابلو درمورد داستان‌هاي شاهنامه از اول دوره اساطيري تا پايان دوره پهلواني؛ تابلوي شاهنامه جهت مجمع علمي فردوسي كه با همكاري ايران و بنياد آيلكس آمريكا در سال 1379 در ايران برگزار شد كه زينت بخش تالار دايره المعارف بزرگ اسلامي بود؛ تصويرگري داستان رستم و سهراب در 12 تابلو براي كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان؛ به تصوير درآوردن تركيب بند محتشم كاشاني درخصوص مرثيه عاشورا و... .

گفتگو: زینا اسماعیلی‌مقدم