هنر نیوز - انقلاب جهان‌شمول اما بی کتاب

نگاهی به وضعیت کتاب انقلاب اسلامی در پایان دهه سوم آن؛

سید محمد طباطبائی حسینی

حوادث بسیار متنوعی در انقلاب اسلامی ایران رخ داده كه این انقلاب را جهان‌شمول، گسترده و برای ادبیات جذاب كرده است و نویسندگان به خوبی می‌توانند در این زمینه قلم بزنند. جهان شاهد انقلاب عظیم در ایران بوده كه حتی مخالفان نظام هم به این عظمت اقرار كرده‌اند.

این انقلاب پیامدهای وسیع و گسترده‌ای داشته كه ادبیات به خوبی می‌تواند آن رخدادها را به تصویر بكشد. انقلاب اسلامی توانست به عنوان پدیده‌ای بزرگ در جهان اسلام و منطقه‌ای كه دچار رخوت، سستی و كم‌مایگی شده بود، به عنوان یك حركت و خیزش، انگیزه‌ای در آن ملل به وجود آورده و پیام خود را به گوش سایر ملت‌ها به وسیله هنر و ادبیات برساند.

فعالیت نویسندگان در حوزه داستان انقلاب اندك است .ادبیات انقلاب زمانی به هویت كاملی می‌رسد كه از لحاظ كمی و كیفی گسترده باشد، اما ادبیات در این حوزه نتوانسته جایی برای خود باز كند. برخی ادبیات دفاع مقدس را علت عدم پرداخت به ادبیات انقلاب می دانند ولی شاید بتوان این دلیل را نوعی بهانه برای رهایی از پاسخگویی دانست.چرا که درست است فاصله اندك دفاع مقدس و پیروزی انقلاب اسلامی، فرصت پرداختن به موضوع انقلاب را از ما گرفت، اما پس از دفاع مقدس باز هم شاهد رشد ادبیات انقلاب نبودیم. از طرفی نویسندگان، پس از انقلاب و تا شروع جنگ تحمیلی فرصت به تصویر كشیدن حضور مردم را در انقلاب داشتند كه این مهم رخ نداد و پس از دفاع مقدس هم انقلاب سرلوحه كار نویسندگان قرار نگرفت. به طور كلی در ادبیات انقلاب اسلامی موفق نبوده‌ایم، به طوری كه تنها در دهه ۶۰ و اوایل دهه ۷۰ در حوزه كودك و نوجوان كارهای نسبتا خوبی انجام شده كه در كل این موضوع به آسیب‌شناسی عمیقی نیازمند است.

اما ادبیات تنها بخشی از جریان تولید کتاب در حوزه انقلاب اسلامی است. تولید کتاب های مستند تاریخی در گونه های متعدد همچون خاطرات شفاهی ، روزشمارها ، دایره المعارف ها ، گزارش های مستند و ....حوزه دیگر تولید کتاب در موضوع انقلاب اسلامی است که به نظر می رسد وضعیتی بهتر از حوزه دیگر(ادبیات انقلاب اسلامی ) را به همراه دارد.اما در این حوزه هم نمی توان گفت آنچه که باید انجام شده است.بطور مثال می توان از عدم ترویج این رده کتاب ها در بین عموم مردم را از جمله ضعف ها دانست. بی تردید نمی توان کتاب هایی همچون کتاب « خاطرات عزت شاهی » را که علاوه بر مورد توجه قرار گرفتن در میان اهل تحقیق و تاریخ عموم مردم هم نسبت به آن استقبال نشان داده اند یافت.بی توجه بودن به نقش این کتاب ها در بحث صدور انقلاب اسلامی هم از دیگر ضعف های وارد بر این حوزه است.امام راحل در اوایل انقلاب بحثی درباره صدور انقلاب مطرح فرمودند كه برخی تصور كردند انقلاب اسلامی می‌خواهد لشگركشی نظامی بكند و به كشورهای همسایه تجاوز كند. در حالی كه منظور امام(ره) صدور دستاوردهای فرهنگی این انقلاب در لوای اسلام بود كه در قالب هنر و ادبیات می‌توانست بروز كند. ولی متاسفانه کتاب در این ۳۰ سال پس از انقلاب نتوانست سفیر خوبی برای صدور این اهداف و ارزش‌های باشد. از همین رو است که رهبر انقلاب در جایی انقلاب اسلامی را به لحاظ توجه به تولید کتاب در موضوع آن کم کار توصیف می کنند : « اين انقلاب، با اين عظمت و ابعاد و آثار علمي، از لحاظ ارائه مباني فكري خودش،‌ يكي از ضعيف‌ترين و كم‌كارترين انقلاب‌ها و بلكه تحولات دنياست. وقتي انقلاب اكتبر تحقق پيدا مي‌كند، در طول ده پانزده سال، آن‌قدر كتاب و فيلم و قصه و جزوه در سطوح مختلف، راجع به مباني فكري اين انقلاب نوشته مي‌شود كه در كشورهايي كه باد آن انقلاب به آن‌ها رسيده، ديگر مردم احتياجي ندارند كه از كتاب‌هاي آن‌ها استفاده كنند! آن‌قدر فضاي ذهني پ‍ُر شده است كه روشنفكرهاي خود كشورها مي‌نشينند راجع به مباني ارزشي و فكري آن‌ها كتاب مي‌نويسند! در سه چهار دهة گذشته، چقدر ايراني‌ها دربارة مباني فكري انقلاب شوروي، به زبان فارسي كتاب نوشتند؛چون ديگر اشباع شده بودند؛ يعني آن‌ها آن‌قدر نوشتند كه همه روشنفكرهايي كه به نحوي از لحاظ فكري با آن‌ها ارتباط پيدا مي‌كردند، از لحاظ فكري اشباع مي‌شدند و بعد يك آدم مثلاً دست به قلم و بافكر و روشنفكري،خودش مي‌جوشيد و مطالبي،غير از ترجمه‌هاي فراواني كه از آثار آن‌ها مي‌شد، مي‌نوشت . ما چه كار كرده‌ايم؟ كاري كه ما در اين زمينه كرده‌ايم، واقعاً خيلي كم است. گاهي انسان دلش نمي‌آيد كه بگويد در حد صفر، چون واقعاً كساني با اخلاص كارهايي كرده‌اند؛ اما اگر نخواهيم ملاحظه اين جهات عاطفي را بكنيم، بايد بگوييم يك ذره بيشتر از صفر. سال ها از انقلاب مي‌گذرد؛ خوب بود كه صدها نويسندة اسلامي، مباني انقلاب را بنويسند. مي‌بايست تربيت مي‌كرديم، كه نكرديم...» (1)یا اینکه مقام معظم رهبری در جایی گفته اند:«...اگر ما براي صدور مفاهيم انقلاب، همين جزوه‌ها و كتاب‌ها را منتشر بكنيم، كار كمي نكرده‌ايم؛ كار زيادي انجام گرفته است... همة دنيا لشكركشي مي‌كنند، همة دنيا مي‌جنگند، همة دنيا بالاخره يك روز مي‌برند و يك روز مي‌بازند، همه گريز دارند، همه هم حمله و فداكاري دارند؛ اما آنجايي كه به‌خصوص تفكر و روحيه و منش اسلامي خودش را مشخص مي‌كند، جاهاي خاصي است؛ آنجاها را جستن و روي آن‌ها تكيه كردن و آن‌ها را خوب بيان كردن، حقيقتاً كار برجسته و مهمي است. خوشبختانه كارهاي شما از همين قبيل است...» (2) این جملات از رهبر انقلاب حکایت از تاکید ایشان بر نقش آفرینی کتاب در بحث صدور مبانی فکری انقلاب اسلامی دارد. تاکیدی که شاید به دور از انصاف است اگر بگوئیم به درستی به آن توجه شده است. کافی است میزان تولید و انتشار کتاب درباره انقلاب اسلامی را با همین مسئله در کشورهای دیگر صاحب انقلاب مثل فرانسه و روسیه مقایسه کنیم. به واقع مردم کشورهای مختلف بیشتر با انقلاب این دو کشور آشنا هستند یا با مبانی و اوصل فکری انقلاب اسلامی ما که برای آنها صادر شده است.این در حالی است که کتاب و ادبیات انقلاب اسلامی چه به لحاظ مفهوم و زمان و چه به لحاظ قالب خیلی گسترده است تا جایی که الان شاهد هستیم بیشترین مخاطب را کتاب هایی دارند که در زمینه انقلاب به صورت خاطره نوشته شده اند چرا که مفاهیمی چون عدالت، آزادی خواهی و ارزش های انسانی که امروزه بسیار مورد توجه مخاطبان است از جمله پیام های انقلاب اسلامی ما هستند.از همین رو است که می توان گفت مخاطب در این سال ها نشان داده که اگر کتاب خوب در حوزه انقلاب منتشر شود، از آن استقبال می کند و این استقبال تا آن جاست که بازار کتاب هم به خوبی آن را پذیرفته و ناشرانی که چاپ هیچ کتابی را از نویسندگان انقلاب قبول نمی کردند، امروز برای انتشار این کتاب ها دست و پا می شکنند.اما متاسفانه با همه این ها گویا هنوز به آن حد مطلوب که باید نرسیده و با کشورهای دیگر فاصله ای داریم که زیبنده انقلاب ما نیست. اما سخن آنجا نگران کننده تر می شود که بدانیم ابن همه که گفتیم در باب کتاب های تحقیقی و پژوهشی در موضوع انقلاب اسلامی بود که به زعم بسیاری از نویسندگان و اهالی قلم وضعیت نسبتا بهتری از کتاب های حوزه ادبیات داستانی انقلاب دارد.طرح یک سوال کافی است تا به عمق غفلت پی ببریم. حالا که در سی امین سال پیروزی انقلاب هستیم چند رمان ، داستان و یا داستان کوتاه قابل توجه با این موضوع نوشته شده است و کدام یک از آن ها به زبان های دیگر ترجمه و در کشورهای مختلف منتشر شده تا مردم دیگر سرزمین ها هم داستان انقلاب ما را بخوانند.همانطور که ما داستان انقلاب های سایر کشورها را خوانده ایم.سخن رهبر معظم انقلاب در این باب قابل تامل و توجه است : « گمان مي‌كنم كه هيچ تاريخي از انقلاب اكتبر شوروي نمي‌تواند گويايي‌ِ آن رمان‌هايي را كه در باب اين تاريخ نوشته شده،‌ داشته باشد. اگر شما اين رمان‌ها را خوانده باشيد، مي‌فهميد چه مي‌گويم. مثلاً رمان د‌ُن آرام را در نظر بگيريد. نمي‌دانم شما آقايان اين رمان را خوانده‌ايد يا نه. اين رمان، يكي از رمان‌هاي تبليغاتي ماركسيست‌ها در دوران اختناق رژيم شاه بود. اين كتاب با اينكه رمان بود، اما به عنوان تبليغ آن را به همديگر مي‌دادند و مطالعه مي‌كردند! ... اين‌ها به قدري خوب نوشتند و انقلاب را خوب تصوير كردند كه شما در اين كتاب‌ها مي‌توانيد ابعاد اين انقلاب به آن عظمت را پيدا كنيد. البته نقطه‌ضعف‌هايش را هم در همين كتاب‌ها مي‌شود فهميد؛ اگرچه آنكه نوشته، ‌به عنوان نقطه‌ضعف ننوشته است. ما در اين مقوله چه نوشتيم؟ ...» (3) و همین کم کاری و غفلت ماست که باعث شده تا گروه هایی که یا هیچ ارتباطی با مبانی اصلی انقلاب اسلامی ندارند و چنانچه دارای این ارتباط هستند قوت و ضخامت ارتباط آن ها به باریکی یک تار مو است در این حوزه فعال شده اند تا جایی که رهبر انقلاب می گویند: «... البته (در مورد انقلاب اسلامی ) يك چيزهايي نوشته شده است؛ آن هم دروغ! كتابي درباره انقلاب نوشته شده است؛ البته آن هم درباره همان چند صباح قبل از ورود امام به ايران، كه آن هم خلاف واقع و دروغ است! ما كه در اين انقلاب و در اين كوچه و خيابان‌هاي تهران و جاهاي ديگر بوديم، آن كتاب را كه مي‌خوانيم، مي‌بينيم دروغ نوشته شده است؛ طبق نظرات خودشان برداشتند يك چيزهايي نوشتند. » (4) و شاید توجه به همین نکات است که خوشبختانه دیده می شود در یک دو سال گذشته اتفاقات خوبی در حوزه ادبیات انقلاب اسلامی افتاده است که از آن جمله می توان به انتشار رمان هایی همچون « ای کاش گل سرخ نبود» ، « قطار 57 » ، « اسماعیل » و ... و ترجمه برخی از آن ها برای انتشار در کشورهای دیگر اشاره کرد. در ادامه همین اقدامات است که باید از برگزاری دو دوره جشن داستان انقلاب هم یاد کرد.توجه به همین اقدامات مثبت و نیزبه یاد داشتن این نکته که هنوز سی سال از انقلاب اسلامی ایران ما گذشته و ما در ابتدای راه هستیم امید به آینده ای بهتر و روشن تر برای کتاب انقلاب را برای ما زنده نگاه داشته است.

1. دیدار با مجمع نمایندگان طلاب حوزه علمیه قم – 7 آذر ماه سال 68
2. دیدار با جمعی از نویسندگان حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی – 25 تیر ماه سال 70
3. دیدار با وزیر و مسئولان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی – 4 آذر ماه سال 71
4. همان قبلی