هنر نیوز - «خود شناسی» در تئاتر چه جایگاهی دارد

خودشناسی از آن دست مباحثی است که در ادیان و مذاهب مختلف به آن سفارش شده و مسیر رسیدن به قرب الهی را از خود‌شناسی دانسته‌اند. در دین مبین اسلام هم به این نکته بسیار سفارش شده و خودشناسی را پیش‌فرض خداشناسی دانسته‌اند. اما این توضیحات چگونه می‌تواند با تئاتر آمیختگی یابد. تئاتر به عنوان یک ابزار هنری که به بازنمایی درون و برون انسان‌ها و روابط حاکم بر زندگی‌شان می‌پردازد یکی از راه‌هایی است که هم هنرمند را به سمت خودشناسی می‌برد و هم مخاطب را. البته در این میان به این نکته هم باید توجه شود که لزوماً هر اثر نمایشی نمی‌تواند این ویژگی را داشته باشد و تنها آن آثاری تاثیر خودشناسی می‌توانند داشته باشند که از ضمیری «خیر» سرشار بوده و به‌دنبال کمال مطلوب در اخلاق باشند.
«از آنجا که تئاتر با حضور مخاطب و هنرمند شکل می‌گیرد این هنر، خود انسانی و اجتماعی مخاطبان را با بیان و زبانی زیبایی‌شناسانه در مقابل آنان بگشاید. مخاطبان تئاتر، با شخصیت‌ها و تیپ‌های موجود در نمایش، همذات پنداری می‌کنند و اینگونه تئاتر را آینه‌ای صاف و بی‌غش می‌یابند که خود درونی‌اش را به آنان می‌نمایاند؛ خودی که گاه در لابه‌لای روابط اجتماعی و در پس ناخداگاه افراد مخفی می‌ماند و اینگونه امکان بازشناسی و اصلاح یا ارتقای آن فراهم می‌شود. در تئاتر صفات متفاوت انسانی به شیوه‌ای عریان به نمایش در‌می‌آید. فضایل و رذایل اخلاقی، نیکی‌ها و بدی‌ها درسطح روابط فردی و نیز روابط اجتماعی با برقراری و روابط حسی با مخاطبان به شیوه‌ای جذاب در قالب کلام و حرکات به تصویر در‌می‌اید بازخوردها و نتایج اعمال و تصمیم‌ها بازگویی می‌شود و خود فردی و اجتماعی مخاطبان را به خودآگاه ذهن می‌آورد. از این رو به لحاظ فردی، تئاتر نیاز افراد است که در آن به خود می‌نگرند. هر چند اثرات چنین خودشناسی‌ای در سطح فرد باقی نمی‌ماند و به سطح اجتماعی ارتقا یافته و بازتولید می‌شود. تئاتر به بیان دیگر نیاز جامعه است که با آن نمی‌توان به نقد روابط و بیان ارزش‌ها پرداخت.» (توسعه تئاتر. ضرورت و راهکارها، به اهتمام علی منتظری)
اما خودشناسی چرا و چگونه توصیه شده و تئاتر چگونه می‌تواند وظیفۀ خود را در راستای آن انجام دهد.
همانگونه که ذکر شد در تعاليم ديني و همچنين آموزه هاي عرفان و فلسفه اسلامي و حتي غيراسلامي بر لزوم تلاش براي «معرفت نفس»(شناخت خود) تأكيد شده است و حتي در برخي روايات، «معرفت نفس» به عنوان برترين معرفت و دريچه اي به سوي درك مبدأ ربوبي، معرفي شده است.
امیرمؤمنان در این باره می‌فرمایند : «كسی كه خود را نشناخته، هلاك خواهد شد». ( نهج البلاغه، صبحی صالح، حكمت 149.) هم چنین در جای دیگر می‌فرمایند: «كسی كه خود را نشناسد، از راه نجات و رستگاری دور شده و به وادی جهل و گمراهی كشیده شده است».( فهرست موضوعی غررالحكم، ص 378.)به همین دلیل است كه امیر مؤمنان با فضیلت ترین معارف را معرفت انسان به خویش می شمارد: «أفضل المعرفة معرفه الاءنسان نفسه». (فهرست موضوعی غررالحكم، ص 387.)
«در یک نگاه تقسيم بندي كلي، انسان‌شناسي به شناخت حصولي و حضوري انسان تقسيم مي شود. مراد از شناخت حصولي انسان، شناخت باواسطه و غيرمستقيم آدمي است، اين شناخت معمولا به‌واسطة مطالعه، تحصيل، تحقيقات علمي، تفكرات عقلاني و تامل و تدبر در متون ديني حاصل مي شود. محصول اين تلاش علمي، دست يابي به مفاهيم و نتايج علمي‌اي است كه بوسيلة آنها مي توان تا حدود زيادي چهره واقعي انسان را مشاهده نمود.
اما شناخت حضوري انسان، همان ادراك و شعور بي واسطه حقيقت انساني است. اين گونه شناخت که آرزوي مؤمنان است در سايه رياضت نفس، تهذيب درون، مراقبت دل، و نوعي درون نگري حاصل مي شود و البته بهترين راهي است كه پرده از راز حقيقت انسان برمي دارد و واقعيت او را آنگونه كه هست، برخويشتن مي‌نماياند. »
تئاتر اگر شیوۀ اخلاقی پیش گرفته و یکی از اساسی‌ترین سنگ بناهایش را بر «معرفت‌النفس» بگذارد هم می‌تواند در تعالی روح افرادی که کاراکترهای نمایش هستند تاثیر بگذارد و هم بر مخاطبی که نفس به نفس بازیگر با او هستند و دستخوش تاثیر از او می‌شوند. تئاتر با تاثرگذاری فراوانی که می‌تواند بر مخاطب داشته باشد فرایند خودشناسی او را هم می‌تواند با سرعت بیشتری محقق کند.