کامران شرفشاهی شاعر و پژوهشگر ادبیات در سال ۸۵ ماحصل پژوهش‌های خود را در باب رمضانیه‌های شعر فارسی در کتاب «ضیافت نور» منتشر کرد؛ به همین مناسبت با او درباره رمضانیه‌های شعر فارسی به گفتگو نشسته‌ایم؛

آقای شرفشاهی درباره کتاب «ضیافت نور» که حاصل مطالعات گسترده شما در باب رمضانیه‌های شعر فارسی است بگویید.

کتاب «ضیافت نور» در سال ۸۵ توسط نشر مدیا در ۳۰۰۰ نسخه چاپ شد و به سرعت مورد استقبال قرار گرفت و نایاب شد؛ این کتاب در ۱۸۰ صفحه در برگیرنده تمامی اشعاری است که درباره ماه مبارک رمضان سروده شده است که برخی از این اشعار از سوی شاعران کلاسیک ادبیات ما همچون عطار، فردوسی، مولانا، حافظ، جامی است و سایر اشعار به شاعران معاصر و شعرایمسلمان دیگر ملل جهان اختصاص دارد.

با توجه به پژوهش‌های گسترده‌ای که در این کتاب داشته‌اید درباره رمضانیه‌های شعر فارسی از آغاز تا امروز توضیح دهید.

اساسا روزه یکی از فرایضی است که در دیگر ادیان هم وجود دارد اما در بین مسلمانان شکل خاص‌تر و بسیار پسندیده تری دارد؛ رمضانیه‌های شعری هم به واقع از زمان ظهور اسلام به این سو متولد شدندیعنی شروع شعرهای رمضانیه را می‌توانیم دوران صدر اسلام بدانیم که در دوران حیات پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت مکرمشان شاعران بسیاری به استقبال ماه مبارک رمضان در سروده هایشانرفتند که این سروده‌ها در دیوان آن‌ها موجود است.
از قرن چهارم هجری به این سو رمضانیه‌ها وارد ادبیات فارسی شد و از‌‌ همان دوران، شاهد استقبال شاعران پارسی گوی از رمضان هستیم، شاعرانی مانند خاقانی، سوزنی سمرقندی، شاه نعمت الله ولی، حافظ، سعدی، فردوسی، ناصر خسرو، فرخی سیستانی، مسعود سعد سلمان، مولانا، اوحدی مراغه‌ای، امیرخسرو دهلوی، منوچهری دامغانی، رودکی سمرقندی و شمار بسیار زیاد شاعرانی که نامبردن از آن‌ها در این فرصت می‌سر نیست با سروده‌های عارفانه به استقبال ماه رمضان و برکات این ماه مبارک شتافته‌اند. برخی از این شاعران در سروده‌های متعددی به استقبال این مضمون رفته‌اند و سعی کرده‌اند که به قدر سهم و بضاعتشان ادای دینی بکنند در تجلیل و تکریم این ماه آسمانی که ماه رحمت است و این روند همچنان تا روزگار ما تداوم داشته و در روزگار ما نیز شاعران معاصر بسیاری به استقبال مضمون رمضان شتافته‌اند و آثار بسیار ارزنده‌ای را خلق نموده‌اند.

آقای شرفشاهی مهم‌ترین نمونه‌های رمضانیه‌های شعر فارسی در اشعار کدام شاعران وجود دارد؟

در بین شاعران کلاسیک، حافظ با چندین غزل شیوا و زیبا و همچنین مولانا با سروده‌های بسیار جانداری که الهام گرفته از آیات قرآن کریم و احادیث و روایات است در شمار شاخص‌ترین شاعرانی هستند که در عرصه شعر رمضانیه نام بلند و پر آوازه‌ای دارند؛ البته در روزگار معاصر هم شاعرانی داریم که اشعار فراوانی سروده‌اند و از زوایای مختلفی سعی کرده‌اند تا به این مناسبت نگاه کنند، خصوصاً در سه دهه اخیر در نوع نگاه و پرداختن به رمضان از زوایایی تازه شاهد دگرگونی‌هایی در اشعار هستیم.

آیا بعد از دوره صفویه هیچ تحول جدی در رمضانیه‌های شعر فارسی ایجاد شده است؟

در واقع می‌شود گفت که ما پس از عصر صفویه شاهد ادامه‌‌ همان روال پیشین هستیم البته در روزگار قبل از صفویه ما شاهد ظهور شاعرانی بوده‌ایم که اینان به لحاظ غرق شدن در تنعم و فضای دربار‌ها چندان با رمضان میانه خوبی نداشتند و بیشتر به استقبال عید فطر شتافته و از سختی‌ها و مرارت‌های رمضان شکوه کردند لیکن بعد از ظهور صفویه ما شاهد حضور شاعرانی هستیم که شاعران نسبتا دین باورتری هستند و این برمیگردد به توجهی که سلسله صفویه به انعکاس معارف دینی و مذهبی در اشعار شاعران داشتند که این امر موجب شد تا شاعرانی که در این عصر ظهور کردند پس از این در اشعارشان‌‌ همان نگاه عرفانی شاعران پیش از دوره صفویه مانند عطار، سنایی، مولانا و حافظ را ادامه دهند کما اینکه می‌بینیم این آثار تقریباً در یک خط حرکت می‌کنند اما نوعی کلی گویی و تکرار مضامین شاعران پیشین در آثارشان با زبانی دیگر وجود دارد.

در دوره معاصر پرداخت به رمضانیه در اشعار به چه صورت است؟

در عصر حاضر ما شاهد تحول و رویکرد عظیم، عمیق و چشم گیری در عرصه ادبیات هستیم که یکی از شاخه‌های ادبیات فارسی اشعار آیینی شعر فارسی است که رمضانیه‌ها را در بر می‌گیرد و لذا رمضانیه‌ها به دو بخش تقسیم می‌شوند؛ شعر کودک و نوجوان و شعرهایی که برای بزرگسالان سروده شده یعنی‌‌ همان شاخه‌ای که امتداد شعر کهن فارسی است.
ما در این شاخه شاهد آن هستیم که شاعران سعی کرده‌اند به مناسبت‌هایی چون رمضان توجه بیشتری نشان دهند و خصوصاً مسائل اجتماعی در رمضانیه‌ها پررنگ‌تر شد و توجه به زندگی فقرا و نیازمندان، دستگیری از مستمندان که طبق احادیث و روایات یکی از فضایل روزه هست و خداوند به این وسیله خواسته تا اغنیا حال فقرا را درک کنند و به کمک نیازمندان بشتابند. این مسئله در شعر شاعران معاصر نمود پررنگ تری یافته البته ما در شعر پیشینیان نیز اشاراتی داشتیم همچون اوحدی مراغه‌ای که می‌گوید: «روزه دار و به دیگران بخوران، نه مخور روز و شب شکم بدران» که در واقع نگاهی اجتماعی دارد و با عنایت به احادیثی که از پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت هست شعر را سروده است اما در شعر شاعران امروز مسئله نمود پررنگ تری یافته و همچنین مناسبت‌هایی که در ماه مبارک رمضان هست مثل ولادت امام حسن (ع)، وفات حضرت خدیجه کبری (ص)، ضربت خوردن حضرت علی (ع)، فتح بدر، فتح مکه، روز جهانی قدس و لیالی قدر که در اشعار شاعران معاصر به آن پرداخته شده و در زمینه فرم هم ما شاهد نوآوری‌هایی هستیم و شاعران سعی کردند به شکل‌ها و شیوه‌های تازه تری وارد این مقوله شوند، همچنین ما شاهد رواج اشعاری هستیم که دارای رگه‌هایی از طنز هستند و در آن سعی شده تا بسیاری از نا‌به سامانی‌های اجتماعی، ریاکاری‌ها و معضلاتی را که وجود دارد با زبان شیرین طنز در قالب شعر بیان کنند از دیگر سو ما در طول سه دهه گذشته شاهد جهش شکوه‌مندی در زمینه ادبیات کودک و نوجوان بوده ایمو شاعران ارجمند بسیاری در این حوزه ظهور کرده و آثار بسیار دلپذیری برای کودکان و نوجوانان با زبان حدیث، ساده و روان سروده‌اند و سعی کرده‌اند تا با کودکان نوجوانان و نونهالان ایجاد ارتباط کنند و مضامین معنوی این ماه مبارک را با اشعارشان به تصویر کشند؛ من در همین زمینه مجموعه‌ای از اشعار کودکان و نوجوانان را با مقدمه‌ای آماده کرده بودم که متأسفانه به لحاظ بحران نشر در شرایط فعلی امکان چاپ این مجموعه فراهم نشد.

مریم خاکیان

هنر نیوز