هنر نیوز - دوران بلوغ برای نوجوان دوران بیداری مذهبی است

محمود حكيمى نویسنده کودک و نوجوان در گفتگو با هنرنیوز:

دوران بلوغ برای نوجوان دوران بیداری مذهبی است

محمود حکیمی گفت: ادبیات نوجوان آن چنان است که در اخلاق و روش رفتار توجوان تاثیر فراوان می‌گذارد. نوجوان تنوع اخلاقی زیادی دارد. دوران بلوغ برای نوجوان دوران بیداری مذهبی است و با این نگاه جهان، برای او رنگ خدایی می‌گیرد.
محمود حکیمی در زمینه ادبیات دینی به ویژه در حوزه کودک و نوجوان کتاب‌های بسیاری به چاپ رسانده که برای دنبال کردن بحث و هم چنین به منظور مطالعه دقیق تر حتما به کار می‌آیند. در این باره با او به گفتگو نشسته‌ایم:

هنرنیوز: برای شروع بحث فکر می‌کنم اگر تعریفی از دین داشته باشیم، بهتر است
البته. همان طور که می‌دانید واژه «دین» در فرهنگ لغت به معنای حکم، قضا، رسم و عادت، قانون، جزا، حساب، شریعت، طاعت، بندگی و تسلیم، روش، توحید و خداپرستی آمده است. در حقیقت مقصود از دین در مباحث دین شناسی، عبارت است از مجموعه هدایت، راهی که به واسطه پیامبران و از طریق وحی به مردم رسیده است. علامه طباطبایی از دین چنین تعریفی دارد: «دین روش ویژه‌ای در زندگی دنیوی است که سعادت دنیوی انسان را هماهنگ با حیات حقیقی جاودانی او تامین می‌کند. از این رو لازم است شریعت در برگیرنده قوانینی باشد که به نیازهای دنیوی پاسخ گوید.» و یا در تعریفی دیگر :«دین عبارت است از اصول علمی، سنن و قوانین عملی که برگزیدن و عمل به آن تضمین کننده سعادت است. از این رو لازم است که دین با فطرت مطابقت داشته باشد که تکوین انسان را در پی آورد.» دین دسته بندی‌هایی هم دارد؛ ادیان را از جنبه‌های گوناگون دسته‌بندی کرده اند، ادیان ابتدایی یعنی آن چه که میان اقوام ابتدایی دیده می‌شده که اغلب منقرض شده اند و ادیان بزرگ کنونی. در دسته بندی دیگر دین به دو دسته «وحیانی» و «غیروحیانی» تقسیم می‌شود. ادیان غیر توحیدی و توحیدی نیز دسته بندی دیگری از ادیان هستند. اسلام به عنوان آخرین دین الهی با ترکیب جوهری همه ادیان توحیدی گذشته خود را دین کامل معرفی می‌کند و هر کس را که از این دین پیروی کند، رستگار می‌داند. در آیات قرآن کریم دین به مفهوم پیروی از یک راه و رسم اعتقادی به معنای اعتقاد و نفی ولایت غیر خدا و کفر ورزیدن به طاغوت و ... آمده است.

هنرنیوز: دین و ادبیات چه رابطه ای دارند و ادبیات دینی بر فرهنگ و اخلاق جامعه چه تاثیری می‌گذارد؟
برای شناخت ادبیات دینی ابتدا باید رابطه بین دین و ادبیات را درک کنیم. از آن‌جایی که ادبیات از دیرباز یکی از مهم‌ترین شاخه‌های هنر به شمار می‌رفته، نیاز به توجهی ویژه دارد. دین نقش مهمی از نظر فرهنگ‌سازی دارد و به معنای روش و دستور العمل، آموزه‌هایی دارد که از دل آن‌ها فرهنگ استخراج می‌شود. می‌توان تاثیر این آموزه‌ها را در پیروان هر دینی مشاهده کرد. از سوی دیگر ادبیات هم نمی‌تواند بدون در نظر گرفتن زیبایی و ... جلوه کند.
علم، دین و ادبیات راس‌های مثلث سازنده فرهنگ هستند. می‌توان گفت یکی از رابطه‌های دین و ادبیات ایجاد و انتقال معنویت است، بدین معنا که دین برای عنصر معنویت که از ویژگی‌های آن محسوب می‌شود به ادبیات و هنر به عنوان انتقال دهنده موثر و قابل اعتماد توجه می‌کند. ادبیات دینی آرامش حقیقی پدید می‌آورد. آرامشی که با تکیه بر معنویت و ایجاد حالات روحانی تلاش می‌کند. تجلی پرستش، خداجویی و ... در بسیاری از گونه‌های ادبیات دینی به چشم می‌خورد.
حس پرستش و مساله خداجویی فطری است زیرا مسائل غریزی دیگر بشر دارای ویژگی تداوم و تکرار هستند و در همین راستا همه ادیان مبنای شکل رابطه با پیروانشان را بر اصل پرستش و عبادت قرار داده‌اند. در ادیان توحیدی هم پرستش خدا در صدر قرار دارد و این مساله یکی از مواردی است که در ادبیات به شکل چشم‌گیری بروز کرده و ادبیات دینی را پدید می‌آورد.

هنرنیوز: این مساله در ادبیات کودک و نوجوان چگونه بروز می‌کند؟
ادبیات نوجوان آن چنان است که در اخلاق و روش رفتار توجوان تاثیر فراوان می‌گذارد. نوجوان تنوع اخلاقی زیادی دارد. دوران بلوغ برای نوجوان دوران بیداری مذهبی است و با این نگاه جهان، برای او رنگ خدایی می‌گیرد. خدا را در قلب خود احساس می‌کند. به مناجات و راز و نیاز می‌پردازد. این شور و جذبه پاک و مقدس نکته مثبتی برای تربیت است که در ادبیات مورد توجه قرار می‌گیرد.
تمایل به مذهب پیش از 12 سالگی آشکار می‌شود و به‌طور کلی علاقه به مذهب و سعی در رعایت دستورهای الهی، شیفتگی در برابر قهرمان دینی از ویژگی‌های این سن است. با توجه به این مسائل، نویسنده ای که وارد حیطه ادبیات نوجوان می‌شود باید از این علاقه‌ها و گرایش‌ها استفاده کند.

هنرنیوز: پیشینه ادبیات دینی در ایران چگونه است؟

خوشبختانه در ادبیات ایران زمینه‌های خداپرستی، بسیار وجود دارد. اگر به آثار شاعران بزرگ ایران زمین نگاهی داشته باشیم متوجه این مساله می‌شویم. حکیم ابوالقاسم فردوسی در آثار خود در قلمرویی وسیع به خداپرستی می‌پردازد زیرا ایمان و اعتقاد به کردگار جهان و نیایش از بخش‌های برجسته ادبیات اوست. فردوسی می‌گوید خداوند آفریننده کیهان اعظم و فرازنده فلک‌ها و گرداننده کیهان اعظم است. حکیم توس به شدت تحت تاثیر آموزه‌های پیامبر (ص) و امام علی (ع) و اهل بیت (ع) است. او عقیده دارد که انسان باید همیشه به عاقبت اعمال خویش بیاندیشد و در مسیر زندگی راه نیک را بپیماید و از دین و دانش کمک گیرد. اندیشه توحیدی او برخاسته از ادبیات دینی تشیع علوی است.

هنرنیوز: چه آسیب‌هایی ادبیات دینی را تهدید می‌کنند؟

ادبیات دینی برای جذب کودکان و نوجوانان بسیار موثر است اما نباید فراموش کرد که ادبیات دینی همانند هر پدیده ای در معرض آسیب‌هایی است که می‌تواند ماهیت آن را خدشه دار کند. از آن جا که ادبیات کودک و نوجوان جنبه تعلیمی و تربیتی و هدایت‌گری دارد باید تلاش کنیم که اثری را که در این زمینه پدید می‌آوریم از آسیب‌ها به دور باشند. البته پیش از هر چیز باید توجه داشت که آسیب شناسی به معنای آسیب رسان بودن نیست. بلکه شناخت آثار ضعیف و متغایر با دین و دوری از آن‌ها کمک بسیاری به منزه بودن ادبیات دینی می‌کند.
برخی از خانواده‌ها به تهیه کتاب‌های دینی برای فرزندانشان علاقه مند هستند اما متاسفانه بیشتر خانواده‌ها از آسیب شناسی ادبیات دینی آگاهی چندانی ندارند در حالی که یک پژوهشگر آگاه می‌داند که این نوع ادبیات بر سراسر زندگی تاثیر می‌گذارد و ادبیات دینی به دلیل فراگیر بودن آموزه‌های دینی اهمیت زیادی دارد.‌ آسیب شناسی ادبیات دینی بسیار گسترده است که من تنها چند مورد را مطرح می‌کنم. معمولا آسیب‌هایی که در این حوزه وجود دارد در سه حوزه پدیدآورنده، متن و مخاطب به وجود می‌آیند. به طور خلاصه، آسیب‌های ادبیات دینی در درجه اول به آسیب‌های نوع ادبی و سپس نیازسنجی مخاطب و آن گاه به منابع مربوط می‌شود. زندگی پیامبر (ص) و ائمه اطهار (ع) ارزشمندترین الگوهای تربیتی هستند؛ بسیاری از داستان‌های دینی که پس از انقلاب اسلامی منتشر شده اند جالب اند و بسیاری از آن‌ها موجب تسخیر دل و روح خواننده می‌گردند اما باید توجه کنیم که برخی از آن‌ها از نظر متن و زبان، غیر ادبی، کهنه و سرشار از بحث‌های بدون توضیح است. برخی از نویسنده‌ها به دلیل مطالعه متون مذهبی، تحت تاثیر قرار می‌گیرند. فراموش نکنیم که بسیاری از متون مذهبی کهن دارای واژگانی دشوار هستند و متاسفانه برخی از نویسندگان زمانی که می‌خواهند آن را به صورت داستان منتشر کنند با همان واژگان دشوار می‌نویسند. این آسیب به ویژه در برخی از داستان‌های کودک و نوجوان دیده می‌شود و موجب می‌گردد که کودک از درک درست داستان محروم بماند.
یکی دیگر از مشکلاتی که در حوزه ادبیات کودک و نوجوان داریم آن است که برخی نویسنده‌ها به نیاز مخاطب توجه ندارند. با توجه به نیازهای مختلف نوجوانان و طرز تفکر و برداشت شان نسبت به مسائل ماوراء الطبیعه نویسنده باید توجه داشته باشد که در نگارش داستانی دارای مفاهیم انتزاعی به نیاز‌سنجی بپردازد.
یکی دیگر از مسائلی که باید مورد توجه قرار گیرد، منابع مورد استفاده برای نگارش داستان است. بسیاری از نویسنده‌ها بدون مراجعه به منابع متعدد و تنها با استفاده یک منبع اقدام به نگارش داستان دینی خود می‌کنند. از سوی دیگر برخی منابع نامعتبر هستند و تنها به دلیل شهرت نویسنده ممکن است مورد توجه قرار گیرند. از سوی دیگر یکی از بدترین آسیب‌هایی که به ادبیات دینی وارد شده و ناشی از شناخت و درک نادر نویسنده است، استفاده از اسرائیلیات است. به اعتقاد من داستان نویسان باید منابع و مراجعی را که برای نگارش داستان خود استفاده می‌کنند به درستی مطالعه کرده و از اسرائیلیات نیز آگاهی داشته باشند. تا کنون اندیشمندانی چون مرحوم علامه طباطبایی درباره اسرائیلیات به تفصیل بحث کرده اند. برای فهم بهتر این مطلب می‌توانم شما را به دو کتاب «اسرائیلیات و تاثیر آن بر داستان‌های دینی» تالیف حمید محمد قاسمی (انتشارات سروش) و «داستان‌های پیامبران در تورات، تلمود و انجیل و قرآن و بازتاب آن‌ها» محمد حمید یزدان پرست لاریجانی (اطلاعات) ارجاع دهم. در این کتاب‌ها نمونه‌های بسیاری از اسرائیلیات آمده است.

درباره محمود حكيمى:
محمود حكيمى یکی از نویسندگان پرکار كودك و نوجوان است. او حدود ۱41 عنوان كتاب شامل تأليف و ترجمه که از اين تعداد حدود ۲۴ عنوان صرفاً مذهبى هستند. حكيمى نهم شهريورماه سال ۱۳۲۳ در تهران، خيابان خراسان، خيابان لرزاده متولد شد. اولين داستان محمود حكيمى در سال ۱۳۴۱ در «كيهان بچه‌ها» چاپ شد و از آن زمان به بعد به مدت سه سال هر چندهفته يك بار داستانى از او به چاپ می‌رسید. از سال ۴7 همكارى وی با مجله‌هاى مذهبى حوزه علميه قم مانند مكتب اسلام، مكتب تشيع، نسل جوان، نسل نو و پيام شادى آغاز شد و اين همكارى تا سال ۵۵ به طور مداوم ادامه داشت. بسيارى از داستان‌هاى او نظير سوگندمقدس، دلاوران عصرشب، سرودهاى رهايى، شهداى فتح، زندگانى امام حسين (ع)، از او برايم سخن بگو و... قبلاً در اين نشريات چاپ شده و بعداً به صورت كتاب در آمد. از سال ۵۸ نيز همكارى محمودحكيمى با مجله‌هاى آموزشى مانند ماهنامه آموزش و پرورش، معلم و خانواده، دانش آموز، نوآموز، نوجوان و جوان آغاز شد و سال‌ها ادامه داشت. او در سال ۴۸ در دانشگاه تربيت معلم تهران (دانشسراى عالى) در رشته زبان قبول شد. پس از فارغ التحصيلى در سال ۵۲ داوطلبانه به قم رفت و در دبيرستان‌هاى شهريار و پروين اعتصامى تدريس مى كرد و ضمناً در حوزه علمیه هم، درس طلبگى مى خواند. سال ۵۴ به‌هامبورگ آلمان رفت و سپس عازم انگلستان شد و در دانشكده تعليم و تربيت لندن مشغول به تحصيل شد. دراين مدت گاهى در انجمن اسلامى دانشجويان ايرانى در لندن سخنرانى داشت. حكيمى پس از پيروزى انقلاب به ايران آمد و بنا به دستور دكتر باهنر در دفتر كمك آموزشى مشغول به كار شد. او در سال 1382 به خاطر نگارش ده‌ها مقاله و چاپ دو کتاب پیرامون زندگانی امام حسین (ع) و قیام عاشورا به عنوان خادم فرهنگ عاشورا شناخته شد و لوح تقدیر از وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی دریافت کرد. او در پنجمین جشنواره شهید رجایی نیز به عنوان پیشکسوت برگزیده‌ ملی در محور هنری و ادبی شناخته شد و از رئیس جمهور لوح تقدیر دریافت کرد.

پاورقی:
لازم به توضیح است که اسرائیلیات، اصطلاحی در علوم اسلامی، به ویژه در زمینه تفسیر و علوم حدیث است و دسته‌ای از روایات و قصص و مفاهیم است که در قرآن و از احادیث نبوی نیست، بلکه از تعالیم و کتب امتهای پیشین به ویژه یهود (بنی اسرائیل) و مسیحیت (نصاری) وارد روایات اسلامی شده‌اند. درآیات قرآن، تغییر در کلام به صورت مغرضانه (که اسرائیلیات نیز از مصادیق آن هستند) از ویژگیهای کلی یهودیان شمرده شده. اسرائیلیات حاصل جریانی است از داستان سرایی، اسطوره پردازی و وجوهی دیگر از تعالیم غیر اسلامی که به ویژه در سده‌های نخست اسلام صورت پذیرفته‌است و بیشتر توسط یهودیان اسلام آورده یا مسلمانان ناآگاه است که برای تکمیل و رفع برخی ابهامات قصص قرآنی از کتب عهد عتیق یهودیان استفاده نموده‌اند.اگرچه برخی معتقدند که بخش اعظم آن توسط یهودیان مغرضی انجام یافته‌است که به دروغ اظهار مسلمانی نموده‌اند.