گذری بر کتابخانه‌های قدیمی تهران؛
کتابخانه مجلس شورای اسلامی همسنگ با تاریخ قانونگذاری در ایران
28 مرداد 1392 ساعت 14:45
کتابخانهٔ مجلس شورای اسلامی یکی از کتابخانه‌های قدیمی تهران است که بخش عظیمی از کتاب‌هایی را که از گذشته تا امروز منتشر شده در خود جای داده است.
این کتابخانه در دو بخش کتابخانه عمومی و تخصصی که در حال حاضر ۵۱۰ هزار کتاب چاپی، ۲۴ هزار کتاب خطی، بیش از ۴۱ هزار مجلد نشریهٔ ادواری و میلیون‌ها برگ سند در آن موجود است.
بنای ساختمان کتابخانه مجلس شورای اسلامی در اوائل تأسیس حکومت مشروطه، همزمان با استقرارِ مجلس و اراده حاکمیت قانون در ایران شکل گرفت که به واقع با تاریخ تأسیس مجلس قانونگذاری در سال ۱۲۸۵ برابر است.
تأسیس رسمی کتابخانه‌ای با هدف بنیادینِ حمایت فکری و علمی نمایندگانِ مجلس که از ضرورت‌های اساسی تشکیلِ حکومتِ جدید بود، اگرچه در دوره نخست مجلس با همهٔ عزمی که برای انجام این کار وجود داشت، به‌دلیل مشکلات ناشی از تغییرات اساسی در سیستم حکومتی و مشغله‌های فراوان نمایندگان می‌سر نشد اما با مساعی و پشتکارِ برخی از نمایندگانِ فرهیخته عضو هیأت رئیسه دومین دورهٔ مجلس شورای ملی و با تصویب آیین‌نامهٔ داخلی جدید مجلس شورای ملی در سال ۱۲۸۷ دنبال شد.
نخستین گام‌ها در گردآوری کتب، مجموعه‌های اهدایی عده‌ای از فرزندان فرزانه ملت در صدر مشروطیت بود که به امید تقویت علم و آگاهی و قانون، میراث علمی و مکتوب برجای مانده از عمری تلاش خود و خاندان خویش را به کتابخانهٔ مجلس سپردند و بدین ترتیب هم کتابخانه را بنیان نهادند و هم نام نیک از خود برجای گذاشتند.
این کتابخانه با ابتکار عده‌ای از برگزیدگان مجلس و در رأس آنان ارباب کیخسرو ـ به اعتبار آنکه سال‌ها سمت کار‌پردازی مجلس را داشت ـ و تنی چند از دوستداران دیگر در فضایی محدود در کنار حوضخانهٔ ساختمان قدیمی و زیبای مجلس، موسوم به ساختمان مشروطه پا به عرصه حیات گذاشت و خیلی زود محفلِ انس و منزلِ نورانی صاحبانِ خرد و ارباب کمال شد. این نهال نورُسته با اقبالِ پاک‌اندیشانِ متعهد و فهیم و اهدای مجموعه‌های نادر و نفیس، اولین کتابخانهٔ رسمی و مدرن کشور را خیلی زود در مسند بر‌ترین و معتبر‌ترین کانون‌های فرهنگی کشور نشانید.
چیزی نگذشت که با استقبال پژوهشگران، دانشجویان و صاحبان فضل و کمال، از یک کتابخانهٔ اختصاصی به کتابخانه‌ای نیمه تخصصی و عمومی و رو به پیشرفت تبدیل شد. این سیرِ رو به کمال هم در زمینهٔ مجموعه‌سازی و هم در حوزهٔ ارائهٔ خدمات ارزشمند علمی و فرهنگی به مثابهٔ سنتی پسندیده و روشی هدفمند همچنان پی‌گرفته شد تا امروز که با بهره‌جویی از تجهیزاتِ روزآمد و غنی‌سازی منابع، متناسب با آخرین تولیداتِ علمی به‌ویژه در حوزهٔ ایران‌شناسی، کتابخانهٔ مجلس توانسته به اعتباری کم‌نظیر در گسترهٔ ملی و بین‌المللی دست یابد و علاقمندانِ مشتاق را از گوشه گوشه ایران و جهان به سوی خود بکشاند.
پس از شکل‌گیری کتابخانه در فضای محدود و موقتِ جنبِ حوضخانه در ساختمان مشروطه، به دلیل استقبال منتخبین ملت از اینجایگاه معرفتی، تلاش‌های بسیاری برای تخصیصِ مکان و فضایی مناسب‌تر برای این مجموعه پی‌گرفته شد.
این تلاش در دورهٔ پنجم مجلس شورای ملی (۱۳۰۲ ش) به بار نشست و ساختمان موجود در ضلع شرقی باغ بهارستان یعنی عمارت عزیزالسلطانی خریداری و بخشی از آن‌ها برای تأسیس کتابخانه‌ای آبرومند اختصاص یافت. در این زمان عبدالحمید نقیب‌زاده مشایخ به عنوان مسئول موقت منصوب گردید و تا سال ۱۳۰۴ در این سمت باقی ماند. در سال ۱۳۰۴ کتابخانهٔ مجلس به عنوان اولین کتابخانهٔ رسمی و دولتی نوین ایران به‌طور رسمی گشایش یافت و انسانی دانشمند و فاضل به‌نام یوسف اعتصام الملک آشتیانی به عنوان مدیر کتابخانه منصوب گردید.
رشد و توسعه این کتابخانه و افزایش مجموعه‌ها، منابع و مخازن آن، در سالهای بعد مدیران و مسئولان کتابخانه و مجلس را بر آن داشت تا به فکرِ احداثِ ساختمانی متناسب با کاربری چندجانبه باشند، آن‌گونه که بتواند حافظ حریم علمی و حرمت معنوی مجلس بوده و پاسخگوی حجم منابع و مراجعانِ کتابخانهٔ مجلس باشد. بدین ترتیب قدم دوم در ۱۷ بهمن ماه ۱۳۴۱ برداشته شد و ساختمانی که در حال حاضر کتابخانه در آن قرار دارد افتتاح گردید.
کتابخانهٔ مجلس، فعالیت‌های خویش را ادامه داد تا آنکه دوران پهلوی به سر آمد و انقلاب اسلامی از راه رسید. در پی این رویداد بزرگ تاریخی، کتابخانهٔ مجلس تنها پس از یک توقف داوطلبانهٔ شش‌ماهه بار دیگر به عنوان مرکزی فرهنگی فعالیت خویش را از سر گرفت.
در سال ۱۳۶۲ با تصمیم مسئولین وقت، کتابخانهٔ مجلس سنای سابق نیز با عنوان کتابخانهٔ شمارهٔ ۲ زیر نظر کتابخانهٔ مجلس شورای اسلامی قرار گرفت. یک دههٔ بعد بر مبنای اساسنامهٔ مصوب مجلس، مورخ ۱۳ آذر ماه ۱۳۷۵، کتابخانه با عنوان «کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی» تحت نظارت هیأت امنایی با ترکیب اعضای انتخابی و انتصابی با ریاست عالیهٔ رئیس مجلس روند توسعه و تحول رو به تکامل خود را استمرار بخشید.
مدیرانی که از دیروز تا امروز سکانداری این کشتی معرفت را بر عهده داشته‌اند به ترتیب عبارتند از: عبدالحمید نقیب‌زاده مشایخ (۱۳۰۲-۱۳۰۵)، یوسف اعتصام الملک آشتیانی (۱۳۰۵-۱۳۱۶)، ابراهیم شریفی (۱۳۱۶-۱۳۳۹)، دکتر تقی تفضلی (۱۳۳۹-۱۳۴۶)، خانم فخری راستکار (۱۳۴۶-۱۳۵۲)، محمد شهدادی (۱۳۵۲-۱۳۵۴)، استاد عبدالحسین حائری (۱۳۵۴-۱۳۷۴)، دکتر غلام‌رضا فدایی عراقی (۱۳۷۴-۱۳۷۷)، حجة الاسلام و المسلمین سید محمد علی احمدی ابهری (۱۳۷۷-۱۳۸۶)، دکتر احمد جلالی (۱۳۸۶-۱۳۸۷) و حجة الاسلام و المسلمین دکتر رسول جعفریان (۱۳۸۷- تا کنون). در این میان استاد عبدالحسین حائری با ۵۷ سال تلاش در کتابخانهٔ مجلس یعنی از سال ۱۳۳۰ تا زمستان ۱۳۸۷ بیشترین سابقهٔ خدمت در این کتابخانه را داشته است.
امروز این مرکز فرهنگی که کتابخانه‌های شماره یک و دو مجلس شورای اسلامی را شامل می‌شود با مجموعه‌های کم‌نظیر، نفیس و ارزشمند خود همچون کتب و رسائل خطی، کتب چاپی سنگی، سربی و نوین، اسناد تاریخی و ملی از جمله اسناد مکتوب، عکسهای تاریخی، قرارداد‌ها و فرمانهای حکومتی دوران قاجار و اسناد دیداری و شنیداری، گزارشهای دولتی و اسناد و انتشارات واسپاری سازمان ملل و ارگان‌های وابسته، نشریات و نیز اشیاء موزه‌ای پاسخگوی خیل عظیمی از پژوهندگان است.
استفاده از فن‌آوری روز در ارائه خدماتِ ویژه به کاربران مختلف و حضور پرثمر در نمایشگاه‌ها و همایش‌های علمی که از سوی سازمان‌های بین‌المللی تخصصی بر‌می‌گردد، بازدید میهمانان و مراجعین خارجی از این مرکز، اعزام کار‌شناسان کتابخانه به مجامع فرهنگی داخلی و خارجی و... بخشی از تعاملات مثبت و سازنده‌ای است که همگامی کتابخانه را با تحولات نوین در عرصهٔ خدمات کتابخانه‌ای، پژوهشی، کتابداری و اطلاع‌رسانی برقرار نموده و استحکام می‌بخشد.
کتابخانهٔ مجلس شورای اسلامی که سال‌هاست به عنوان یکی از مراکز علمی و فرهنگی معتبر و مهم در پاسداری از میراث مکتوبِ فرهنگ و تمدن ایران و اسلام در جهان شناخته شده است دارای گنجینه‌هایی کم‌نظیر از منابعی است که بر اعتبار جایگاه آن به عنوان مرکزی مهم در بسط و اشاعه تاریخ علم و هنر افزوده است. بهترین مجموعه‌ها و بخش‌های این کتابخانه عبارتند از:
نسخ خطی برجای مانده از دوران‌های درخشانِ شکوفایی علم و فرهنگ و اندیشه در ایران و سرزمین‌های اسلامی به عنوان گنجینهٔ ماندگار ملت، پیام‌داران برجسته‌ای از تعالی علمی و نبوغ اندیشمندان و متفکران ایرانی و مسلمان در بسط و گسترش ادب، فرهنگ، عرفان، اخلاق و هنر هستند که خلاقیت کم‌نظیر و تمدن بی‌همتای آنان و سیطرهٔ بی‌چون و چرای ایشان بر فعالیت‌های کمرنگ و بی‌رونقِ علمی دیگر جوامع آن روزگار را به اثبات می‌رساند.
شمار نسخه‌های خطی در گنج‌خانهٔ کتابخانهٔ مجلس به بیش از ۲۴ هزار مجلد بالغ می‌شود. این نسخه‌ها طی یک صد سال گذشته خریداری یا به صورت اهداء به کتابخانه واگذار شده است.
بخش عمده نسخه‌های موجود در کتابخانه به همت فهرست‌نگاران بلندپایه‌ای همچون یوسف اعتصامی، ایرج افشار، عبدالحسین حائری، محمد تقی دانش‌پژوه، فخری راستکار، ابن یوسف شیرازی، بهاء‌الدین علمی انواری، احمد منزوی، علی‌نقی منزوی، سعید نفیسی و از نسل جدید پژوهشگران سید جعفر اشکوری، سید صادق اشکوری، سوسن اصیلی، جواد بشری، یوسف بیگ‌باباپور، محمدحسین حکیم، محسن صادقی، علی صدرایی خویی، علی‌اکبر صفری، سیمین صیدیه، سید علی طباطبایی، سید محمد طباطبایی بهبهانی (منصور)، محمود طیار مراغی، حسین متقی و محمود نظری فهرست‌نویسی شده است. نسخه‌های فهرست‌نشده نیز در حال حاضر توسط همین فهرست‌نگاران جوان و توانمند در حال فهرست‌نویسی است. همچنین کتابخانهٔ مجلس در صدد باز‌نگری و بازچاپ تمامی فهرست‌های پیشین خود است که تاکنون تعدادی از این فهرست‌های بازنگری‌شده به چاپ رسیده است و این کار مهم و اساسی همچنان ادامه دارد.
کتابخانهٔ مجلس همچنان آماده تحویل گرفتن نسخه‌های خطی و چاپی اهدایی از طرف دوستداران فرهنگ می‌باشد. افزون بر آن، کمیتهٔ خرید و تقویم کتابخانه که در حال حاضر با هدایت آقایان خلیل مستوفی، ابوالفضل حافظیان بابلی، سهراب یکه‌زارع-مدیر بخش خطی و خانم سیمین صیدیه اداره می‌شود مشغول فعالیت بوده و به طور سالانه بین هفتصد تا هزار نسخه خریداری و ارزش‌گذاری می‌شود.
گام بعدی در معرفی و نمایاندن این گوهرهای تابان، تهیهٔ تصاویری باکیفیت از آن‌هاست. این حرکت از سال ۱۳۳۰ در قالب تهیهٔ میکروفیلم (ریزفیلم) آغاز و در یک دهه پیش تهیه تصاویر دیجیتالی سیاه و سفید نیز به آن اضافه گردید. در حال حاضر با استفاده از فن‌آوری‌های نوین و به‌کارگیری تعداد قابل ملاحظه‌ای از اسکنرهای پیشرفته از تمامی نسخه‌های خطی، تصاویر دیجیتالی تمام‌رنگی و با کیفیت بالا فراهم شده است که در کتابخانه دیجیتال (رسان) قابل استفاده و دانلود می‌باشد و این یکی از مهم‌ترین گام‌ها در حفظ این میراث گران‌ب‌ها و دسترسی همگانی و آسان به آن‌ها است.
ساختمان این کتابخانه که به شمارهٔ ۱ معروف است در ۱۷ بهمن ۱۳۴۱ گشوده شد. مجموع کتاب‌های چاپی موجود در این کتابخانه، اعم از کتب چاپ سنگی، سربی، و معمولی به حدود ۴۳۰ هزار جلد رسیده که شامل کتاب‌هایی به زبان‌های فارسی، عربی، انگلیسی، آلمانی، فرانسه، روسی، ترکی، ژاپنی و... و عمدتاً در زمینه‌های حقوق، علوم سیاسی، علوم دینی، علوم اجتماعی، تاریخ، ادبیات و هنر؛ با تأکید بر اسلام‌شناسی و ایران‌شناسی است.
این کتابخانه بر اساس فلسفه وجودی کتابخانه‌های پارلمانی تأسیس شده و علاوه بر ذخیره کتاب‌ها و گنجینه‌های خطی و اسنادی، منابع آن به منظور پشتیبانی اطلاعاتی نمایندگان مردم و متناسب با کارگروه‌های کمیسیون‌های مجلس فراهم آمده است. باید تأکید کرد که کتابخانهٔ مجلس به طور عمده در حوزهٔ علوم انسانی و به طور خاص در زمینهٔ ایران‌شناسی فعال است.
از دیگر منابع این کتابخانه، تعدادی پایان‌نامهٔ قدیمی و جدید در مقاطع کار‌شناسی ارشد و دکترا متعلق به دانش‌آموختگان داخلی و خارجی است.
کد خبر: 62635
آدرس مطلب: http://www.honarnews.com/vdcbs0b0.rhb5fpiuur.html