هنر نیوز - جلال آل احمد و هویت فرهنگی در آسیای مرکزی

جلال آل احمد و هویت فرهنگی در آسیای مرکزی

جلال آل احمد پس از شرکت در کنگره مردم شناسی در مسکو در سال ۱۳۴۳، سفری چند روزه به باکو و برخی کشورهای آسیای مرکزی داشت و ماحصل این سفرها را در سفرنامة «سفر روس» گرد آورد. او در این کتاب مشاهدات و دیدگاه های خود را با هم در آمیخته و به ویژه درباره مسلمانان آسیای مرکزی نکاتی گران قدر را در حوزه فرهنگی و سیاسی طرح کرده است. آل احمد در یادداشت های خود از این سفر، به تفاوت آرمان های ابتدائی انقلاب بلشویکی در هنگامه کوران انقلاب و بعد از آن آرمان های فراموش شده اشاره و در پرتو همین نکته، انقلابی گری را از حکومت شوراها سلب شده می داند و ادعاهای آنان را در دفاع از خلق و کشورهای ستم کشیده به پوشالی بودن و نوعی استعمار مدرن متهم می کند.

جلال آل احمد به دعوت خانه وکس (انجمن فرهنگی ایران و شوروی) در سال ۱۳۴۳ به روسیه رفته است، این سفر از هفتم مرداد تا هفتم شهریور به درازا می کشد. او دعوت شده بود تا در هفتمین کنگره مردم شناسی مسکو شرکت کند. کنگره به مدت یک هفته – از ۱۲ تا ۱۹ مرداد همان سال دایر بود. دلیل اصلی دعوت جلال آل احمد به کنگره، در تالیفات آن مرحوم در باب مطالب مربوط به مردم شناسی و یا در حوزه آن بوده که می توان از جمله به کتاب اورازان و همچنینتات نشین های بلوک زهراو در یتیم خلیج، جزیره خارک و کارنامه سه ساله که به ترتیب در سالهای ۱۳۳۳- ۱۳۳۷ و ۱۳۳۹و ۱۳۴۲ منتشر شده بود، اشاره کرد.

آل احمد در هنگام سفر به مسکو، چهل و یک ساله است، بقول شمس جلال آل احمد، هنگامی کهتب و تاب جوانی را دارد، اما با تعصبات کور جوانیدست بدین سفر می زند. قبل از سفر مسکو به حج رفته است. بعد از بازگشت از سفر روس، نویسنده متفکرصد و هفتاد صفحهکوچک ۱۴*۹ سانت یادداشت می آورد و در سال ۱۳۴۵ باز نویسی کامل سفر نامه اشرا به پایان می برد، که به دلایل متعدد تا هنگامه انقلاب اسلامی امکان نشر آن میسر نمی شود و در سال ۱۳۶۹ به همت شمس آل احمد توسط انتشارات برگ منتشر می گردد. از آنجا که آل احمد در سفر روس آنچه را فرصت دیدار می یابد با دیدگاه های خود آمیخته می کند و به ویژه درباره مسلمانان آسیای مرکزینکاتی گران قدر را در حوزه فرهنگی و سیاسی آن دیدار طرح می کند، برای نقد و ارزیابی دیدگاه های او نیاز به کنکاشی در سفر روس گردید که هم اینک آنچه می خوانید تأملی در بابمسلمانان آسیای مرکزیاز دیدجلال آل احمداست. آل احمد بعد از اتمام کار کنگره مردم شناسی در مسکو و سپس بازدیدی از گنینگراد به همت و تلاش خود و موافقت مقامات مسکو، سفری چند روزه را به باکو و آسیای مرکزی شروع می کند او می نویسد:

«اما دیگر اعضای هیات، یکی همان گلالی بن احمدی یا احمدی گلان است علم دسته، مردی از خود راضی، نمایش دهنده به درازِ و سیاهی خویش . بی خبر از سیست واسیم ها ولی به هر صورت مسلمان است... دیگر آن دو تا آفریقائی اند عثمان سیه کوتوله و پر حرف و بد اخم و قرر و معلومات فروش... و ذست آخر همان جاسوس خوش قلب و کودکانه با لبهای کلفت و چشم های نخودی غیر از ما پنج تا دو تا هم راهنما داریو یکی یوری مترجم فرانسه مات جوانی خوشرو و مصمم و با سرو سینه ورزشکاران و ...و یک جوانک دیگر به اسم آندره که وردست اوست و مثلأ مترجم انگیرنری مان به هر صورت با چنین جمعی است که دارم می رموم آسیای مرکزی، پنج نفر از پنج مملکت و برنامه روز در باکو – پنج روز در تاشکند و گذاری به سمرقند یا بخارا و لابه دیدن موزه ها و کارخانه ها و کلخوزها والخ...».

آل احمد در سفر خود در ابتدائی ترین نکته های یادداشت کرده خود، به تفاوت آرمان های ابتدائی انقلاب بلشویکی در هنگامه کوران انقلابو بعد از آنآرمان های فراموش شدهپی می برد و در پرتو همین نکته،انقلابی گری را از حکومت شوراها سلب شده می داند و ادعاهای آنان را در دفاع از خلق و کشورهای ستم کشیده: پوشالی و نوعی استعمار مدرنمی شناسد. او در این باره می نویسد:

«این جور که تا کنون دیدیم، خشونت طبق برنامه بودن و نظارت حزب و آن حرف و سخنها، روز به روز دارد کمتر می شود و زندگی مردم نزدیک می شود به زندگی غربی امروز، همه در جستجوی رفاه و زیر سلطه ماشین، بی اعتنا شده به اصول و فروع و هر کس در فکر خویش و آرمانهای بشری فراموش شده»

هرچند این روند رو به جلو می رود دور افتادن از آرمانهای اولیه مشهود می شود و غربی شدن زندگی و روسی شدن آن در جماهیر مسلمان نشین شوروی نیز جلوه می یابد. آل احمد در هنگام دیدار با وزیر تعلیمات آذربایجان شوروی می نویسد:

مردی چاق و چله به اسم اندی زاده، با مختصرکی فارسی دانی، مثل دیگر روشنفکرهای این ولایت و جمعأ در حدود بدیع الزمان فروزانفر، بی عینک و چاقتر و بلندتر شیطنت را، هم نداشت. کتاب اول ابتدائی ولایت را بهمان هدیه داد. کتاب الفبا به زبان ترکی و خط روسی. مال مرا به فارسی امضا کرد... همه وزارتخانه ها در همان عمارت مرکزی حکومت است با مجسمه عظیم لنین، پایش ایستاده رو به دریا و پشت به وزرا»

و آی وزیر حرف زد. از این بی سوادی تمام شده که مدرسه زیاد است و تعداد فارغ التحصیلها چقدر و کتابها را خودمان به زبان ملی می نویسیم و روسی زبان دوم والخ ... یک گزارش جامعه از فرهنگ جمهوری داد. یک بار خودش درآمد کهمرا مامور تبلیغات می گویند نه وزیر تعلیمات در نگاه اول، حیات ملی و فرهنگ قومی را بر فرهنگ روسی غالب دانست، اما باور بدان در آن هنگام به سختی می تواند صورت تحقق یافته باشد ریشه های این امر قدری به عقب بر می گردد. قبل از انقلاب شوروی، الفبای عربی برای نوشتن و کتابت ترکی به کار می رفت اما بعد از انقلاب، مقامات شوروی نخست زبان عربی را به عنوان زبانی ارتجاعی و دینی که مانع ترقی و مدرنیزاسیوناست محکوم ساخته و به مرور لاتین و سپس سیریلی را به عنوانالفبای کتابتبکار بردند. پایگاه زبان عربی به ویژه در شمال قفقاز درداغستانکه تنها منطقه مسلمان نشین بود که در آن رواج زبان عربی کلاسیک قرآنی، تنها به وجود نوعی زبان ادبی رسمی منحصر نمی شد. بلکه زبان رایج آن خطه نیز محسوب می شد. به عبارت دیگر تنها وسیله ارتباطی حدود بیست گروه قومی مختلف داغستان به شمار می رفت که هر یک به زبان خاص خود سخن می گفتند که تنها در محدوده زیستی خودشان مفهوم بود.

مقام و منزلت زبان عربی در داغستان تا انقلاب ۱۹۱۷ بر همین منوال بود. اما روسها ی بلشویک به جای حرکت دفعی در تغییرالفبابه نوعی حرکت تدریجی همت گماشتند که داغستان را به زبانترکی آذریعادت دهند هر چند این خط تا ۱۹۲۸ تداوم داشت، اما در این هنگام ترکی آذری در داغستان از تب و تاب افتاد و سپس مدتی لاتین و بعد همسیریلیالفبای کتابت و زبان گردید، یورشهای فرهنگی این چنین، تنوانست برروسی شدن زبان بیانجامد که زبانهای بومی ومنطقه ای به عنوان زبان اولمطرح و در نوشتنالفبای روسیمورد استفاده قرار گرفت وروسی شدنزبان، نه به عنوانزبان اولکه به عنوانزبانی بین ملل شورویشناخته شد.

در کنار تغییر خطر کتابت مطلبی دیگر به چشم می خورد با این که وزیر تعلیمات وظیفه داردتبلیغاتکند و آذربایجان را سرخجلوخ دهد و آن را بهشت برین در میان کشورهای همسایه مسلمان طرح کند و خود می گوید که باید تعلیم دهد که تبلیغ کنند خود هم مبلغ است که آذربایجان را به شوروی متصل کند و بگوید که آذربایجانبی سواد ندارد وتعداد فارغ التحصیل ها چقدر است و کتاب جقدر تا مستفاد گردد که در سایه شورویی بوده است کهشق القمر زخ داده و بعد در برگشت به هتل یک تبه بزرگ کتاب به آل احمد هدیه می دهند که موضوع آن تاریخ آذربیجان شوروی است او می نویسد:

«و امروز هم که به هتل برگشتیم یک تبه بزرگ آورده اند از انستیتوی تاریخ، که با خودمان ببریم. ده کیلویی می شود. «تاریخ آذربایجان شوروی «در جهار جلد و به روسی ازتاریخ آذربایجان شوروییک انسانترکی آذری شورویاییزاده می شد و انسان شوروی (soretsiky chelovek) در محدود خغرافیایی روس یا به عرصه ظهور می گذارد.

بیش از ۷۰ سال است که اندیشه پردازهای شوروی، برای ایجاد اینانسان شورویدر تلاش بوده اند. تمام آثار تئوریک شوروی ازلنین گرفته تا برژنفبر این نکته اتفاق نظر دارند که از مسلمانان شوروی بخواهند تا ازفرهنگ و تاریخ چند هزار ساله خویشدست بردارند وشورویزهگردند. همه حرکتها و تلاشهای دست اندرکاران، بر این نکته تکیه دارند کهانسانمسلمان روس را «الینه» کند و او را از فرهنگ بومی، مذهب و تاریخ گذشته و قومیت خود دور نمایند، آل احمد بروشنی اینمهمرا در می یابد و به خوبی آن رابه تصویر می کشاند او می نویسد:

سیستم شوروی در نظر آدمی مثل من، حتی بر سیستم حکومت ولایت خود من هم برتری ندارد، به همین صراحت، چرا که انسانیت کاسته شوروی از اصل خود بدور مانده است. از تاریخ و سنتخود بریده اند. شخصیت بازگشت کننده به اساطیر در ایشان مرده آنها که غیر روس اند به اجبار روسی شدند و آنها که روس اند به اجبار تبعیت از ضربان مارکسیسم در هر قدمی که برمی دارم این مسأله پیش چسم بزرگتر می شود و محسوس تر»

و می بینید که حکومت شورور با فرهنگ مردم ملل چه کرده است؟! تهاجم بلشویکها صرفأ در بعد سیاسی بوده که مهمتر از آن حمله بهفرهنگ و مذهب و تاریخ مطرح است که از این زاویه آل احمد حکومت پهلوی را بر حکومت مارکسیستهای روسیه ترجیح می دهد. او در دیدار از یکموزهنابودی فرهنگ مسلمین را چنین مر نگارد که:

«در اطاق دیگر همان موزه بالای دیوار کتیبه ای از بخارا آمده که بسم ا... الرحمن الرحیم و الفجر و لیال عشر... والخ و یا بر روی یک ورقه مذهب و مصور در سمت دیگر اطاق این رباعی نئشته و به چه خط خوشی:

شادی مطلب که حاصل عمر دمی است هر زره ز خاک کیقبادی و حمی است

و همه درست و زیبا اما در موزه، مرد عادی گذر دیگر نه کیقباد را می شناسد و نه جم را و نه قسم خوردن بهاین شهربرایش معنی دارد و نه و معنی فجر و لیالی عشر را در می یابد. چون دیگر در هیچ مدرسه ای و بر هیچ منبری سخن از این عوالم نیست اینها عوالم به سز آمده است آخر، انقلاب شهره و عوالم به سر آمده بایست موزه نشین باشند.»

هنگام سفر آل احمد در شورویتبلیغات ضد دینیدر تمام ابعاد در جریان بود. تکبه اصلی استدلال مارکسیستها در جنبه ضد دینی، عبارت از این بود کهاسلام مسلکی است زوح گرا و بر جای مانده از گذشته ما قبل سوسیالیستی، صرفأ پس مانده ای است محکوم به نابودی و در جهان مارکسیستی سوسیالیسم، که به ساختمان بهشت در روی زمین کمر بسته است، جایی ندارد ... از این رو مارکسیسم لنینیسم و ایدئولوژی دین نه جای سازش دارند و نه جای همزیستی و حزب کمونیست نمی تواند نسبت به مذهب بی تفاوت باشد باید، لبا آن مبارزه کند و شکستش دهد و با این عملکرد دستگاهای دولتی و ادارات بر علیه مذهب مردم مسلمان، آیا باید مردم معنی لیال عشر را بدانند و یا کیقباد را بشناسند. آنچه جلال می بیند، به قدری مایه دلتنگی او می شود که می نویسد:

آنقدر در این شهر دلم گرفته که نگو، و اصلأ نمی دانم چرا انگار اگر سمرقند، سمرقند بود حالا مرا می کردند حاکمش یا نماینده مجلسش!... ولی آخر بیایی به زیارت حوزه مادری زبان مادری ات و ببینی که دنیا چه برگشته است نه به تکامل، که به بی معنائی !...

در آن هنگام او احساس تنهایی می کند مردم در فشارند همه چیز رنگ روسی دارد. آل احمد به دیاری قدم می نهد، که با آنها تاریخ و فرهنگ مشترکی دارد. اما همه دستگاها از طرف مسکو در تلاشند تا نوعی لعاب روسی و شورویایی بر این فرهنگ و تاریخ مشترک بکشند. دل آل احمد از این رو می گیرد که بر زیارت تاریخ و فرهنگ خود رفته است و آن را در چنگال روسها، اسیر می بیند او با مردم آشناست، اما با فرهنگ آنها بیگانه؟؟

او در آن هنگام، شاهد تلاشهای دولت روس!! برای ایجاد یک سنت تاریخ مشترک شوروی بوده است اما آیا ستیز با فرهنگ به پیرو ی می انجامد! روسیه برای ستیز با مسلمانان آسیای مرکزی و مسخ فرهنگ آنان چهار تلاش اساسی را بعد از جنگ دوم جهانی انجام داد که نکات فوق در اوج عمل در هنگامه سفر آل احمد به آسیای مرکزی است اما آن چهار نکته:

نخست آن که همزیستی بیولوژیک بین جامعه مسلمانان با غیر مسلمانان در روسیه می باید انجام گیرد تا در پرتو ازدواج های مسلمین با غیر مسلمین آدمهای نو متولد گردد که در آن، خصلتها و فرهنگ اسلامی کمرنگ شده و بتدریج نتایج آن آشکار گردد. دوم آن که حرکت در راستای ادغام قومی ملیتهای گوناگون یک ضرورت است سیل خروشان مهاجرین روس به آسیای مرکزی در خلال سالهای ۱۹۵۰ صورت گرفت در امتداد همین نکته بود. سوم این که، برنامه همسان گردانی زبانی با شدت هر چه بیشتر دنبال گردد و چهارم آن که حرکت در راستای تدوینسنت مشترک و پیوند تاریخی مشابه و یکسان در مسخ هویتهای متعدد قومی و ملی و مذهبی ضرورت دارد.

آل احمد در آن بحبوحه، در حال تماشای حرکت زیرکانه استرا تژیک مارکسسیتها در آسیای مرکزی است، او دلتنگ است. دلیل آن هم به وضوح روشن است آل احمد آسیانه میانه را از خود می داند. فرهنگ آن ذیار را با فرهنگ خود یکی می بیند و تاریخ مشترک خود را با جغرافیای آسیای مرکزی لمس می کند. ظواهر فرهنگی آنجا را بیگانه از خود نمی بیند. شکل و قیافه آدمها را آشنا بافته است. اسلام را در آنجا تماشا می کند.

او مسخ همه اینها را می بیند و دلتنگ مر شود. ضربه به فرهنگ ملی و قومی آنان را ضربه به خود می داند. مسخ هویت مذهبی آنان را لنگ شدن پاره ای از هویت خود می یابد. بیگانه از زبان مادری، در آسیار میانه را پدو شدن بخشی از هویت خود ارزیابی مر کند و این احساس هر کدام از ماست ما بعد از آل احمد شاهد بئدیم که حرکتهای مقابله ای مسلمانان آسیای مرکزی، هر چند بطنی و تدریجی، توطئه های استرتژیک روسها را به ناکامی کشاند. آن همزیستی بیولوژیک به جایی نرسزد. آن دو جامعه (روس و مسلمانها) در کنار یکدیگر مدتها (هر چند با حاکمیت اولی) زندگی کردند، ولی ترکیب نشدند. ازدواج برون گروهی، یک پدیده نایاب و نادری بود.

پندار ادغام قومی ملیتهای گوناگون از طریق مهاجرتها، هیچگاه به تحقق نرسید، در همان هنگامحاکمیت شوروی و روسها هم، قومیتها، هویت ناسیونالیتی خود را از دست ندادند و از هم پاشیدنجغرافیای سیاسی شوروی سابق هم خود دلیل روشنی بر این مدعاست کهمساله قومیت در روسیهآتش زیر خاکستر بود که با چاشنیسیاسیوداعیه استقلال به زاویده شدن کشورهای کثیری باوجهه غالب یک قومدر چهار چوبمرز سیاسی منجر گردید.

و همچنین برنامه همسان گردانی ربانی بر اثر وفاداری شدید تمام اقشار بومی آن مناطق، چه روشنفکر و چه مردم کوچه و بازار، به زبان خویش، با شکست مواجهه شد و نه تنها لغات و اصطلاحات روسی بر زبانهای مادری چیرگی نیافت، بلکه با زدوده شدن رنگ فدرت سیاسی روسی، زبانهای قومی به استقلال رسید. از سویی دیگر تلاش برای ایجاد سنت تاریخی مشترک با ناکامی مواجه گردید. روسها و مسلمانها به تاریخ گذشته خود به مدت چندین قرن، در مقام دشمنی با یکدیگر قرار داشتند. در هنگام سفر آل احمد روسهایی که در آسیای مرکزی زندگی می کردند، اهالی بومی را داخل آدم نمی دانستند، آنها را سیاه (chernye) با به (chernozhopye) می خواندند.

مردم آسیای مرکزی، هنوز همتیمور گورکانیرا که آتش زدن مسکو نیز در شمار فتوحات او ثبت شده است را سلطان جلیل الشانمی شناسند. چنین اندیشه هایی در آسیای مرکزی حکایت از پیوند تاریخی مشترک جغرافیایی ما آنها دارد. با همه اینها تلاشهایی که آل احمد نیز بدان اذعان دارد، در جریان است تا مسخ هویت فرهنگی در آسیای مرکزی به طور اتم و اکمل انجام پذیرد. «روزنامه ها و مطبوعات زیر نظر کمیته دولتی مطبوعات است و فیلم و تلویزیون زیر نظر کمیته دولتی فیلم، و این کمیته ها برای تمام روسیه شوروی. از دو سال پیش تا به حال نظارت بر این جور فعالیتهای انتشاراتی را از وزارتخانه های مربوطه گرفته اند و متمرکز کرده اند در مسکو»

غنای فرهنگ مذهبی و ملی در آسیای مرکزی و پیشینه های دراز آن، به خوبی در مقابل بارهای روسی و فرهنگهای بیگانه، ایستادگی نمود. آل احمد در پایان سفرنامه خود بهجوانهادل می بندد و این که هرکاری هم صورت پذیرد، همه امید به جوان هاست. اما اینکه بعد از بیست سال و اندی، شاهدیم که دیگر قفقاز و آسیای مرکزی که در گذشته قلب جهان اسلام را تشکیل می دادند، مناطق حاشیه ای- بی اهمیت نیستند هر چند در قرن هیجدهم به دنبال انحطاط اقتصادی- تضعیف قدرت سیاسی و رکود و تحجر فکری، شاهد تغییر منطقه به بخش حاشیه ای بودیم و دیدیم که از پبکرهدارالسلامجدا شدند و تحت سیطره روسها قرار گرفتند که غیر مسلمانان بودند، شادمانه برگشت پیروزمندانه سیاسی آسیای مرکزی را بهدارالسلام و هویت مشترک فرهنگی و مذهبینظاره گریم و در چنین شرایطی امید را به ایستادن آسیای مرکزی و قفقاز بر ریشه تاریخی و فرهنگی خود بسته ایم.

نویسنده: برات - شمسا
منبع: سایت - ایراس - تاریخ شمسی نشر ۶/۶/۱۳۸۹
پی نویس ها
۱- سفر روس/ جلال آل احمد/ با مقدمه، حواشی و فهارس زیر نظر شمس آل احمد/ انتشارات برگ/تهران۶۹/۱۰
۲- همان ماخذ ۱۵۲- ۱۵۱
۳- همان ماخذ ص ۱۵۲
۴- همان ماخذ ص ۱۷۱
۵- مسلمانان شوروی/ گذشته- حال- آینده/ آلکساندر بنیگین مری براکس آپ/ کاوه بیات/ نشر فرهنگ اسلامی/ تهران ۱۳۷/ ص۷۶
۶- همان/ ص۱۵۳
۷- سفر روس/ آل احمد/ص ۱۷۲
۸- سفر روس/ آل احمد/ص ۲۱۲
۹- ص ۲۱۲
۱۰- مسلمانان شوروی/ ص ۸۳
۱۱- آل احمد/ سفر روس/ ص۲۲۸
۱۲- مسلمانان شوروی/ گذشته- حال- آینده/ ص۹۶
۱۳- آل احمد /سفر روس/ ص۲۳۲
۱۴- آل احمد/ ص۲۴۴

منبع: باشگاه اندیشه ( www.bashgah.net )