هنر نیوز - ادبیات ما بارقه‌هایی از برکت رمضان دارد

نگاهی به بازتاب مفاهیم ماه رمضان در ادب فارسی؛

بسامد واژگانی چون رمضان؛ صیام؛ روزه؛ افطار؛ سحر و ... در ادب فارسی فراوان است و نشان از این دارد که شاعران پارسی گوی از دیرباز تا کنون به این مفاهیم توجه ویژه داشته‌اند. برای اینکه بتوانیم دقیق‌تر در این باب سخن بگوییم باید این واژگان را در دو بخش استعاری (مجازی) و واقعی مورد بررسی قرار دهیم. بخش اول زمانی رخ می‌دهد که شاعر کلامی پر از استعاره دارد و اغلب مرادش از به کار بردن چنین مفاهیمی اساساً معنای اصلی آن‌ها نیست بلکه می‌خواهد در پوشش این کلمات معانی دیگری را انتقال دهد. در این مورد البته گاه مباحث دیگری هم مطرح می‌شود از جمله اینکه شاعر تلاش می‌کند با زبانی گزنده و طنز؛ شرایط حاکم بر ریا و تزویر را در زمان خودش روایت کند. این شرایط بیشتر در شعر حافظ رخ نموده است. برای توضیح بیشتر باید عرض کنم که حافظ در اشعارش از واژگان و مصادیقی که ما می‌شناسی در بسیاری موارد واژگونه استفاده کرده و ایمان و عمل صالح و رستگاری در شعر حافظ در جاهایی اتفاق می‌افتد که به‌نظر عامه جای لهو و لعب است. اما حافظ این مفاهیم را به دقت آوردن و مد نظر قرار داده است؛ آنگونه که خواننده پس از بررسی‌های مقدماتی و غور در شعر او این نتایج را در می‌یابد.
بخش دوم استفاده از این واژگان که البته نسبت به بخش اول بسامد بیشتری هم دارد؛ رویکرد واقعی یا رئال به این واژگان است. در ادبیات فارسی اعم از نظم و نثر به تکرار واژگان مربوط به ماه «صیام» مورد توجه قرار گرفته است. از رودکی که پدر شعر فارسی است در قرن سوم؛ تا شاعران و نویسندگان پسین‌تر در آثارشان از رمضان گفته‌اند. اما بیش از همه این نوع نگرش به شعر در شاعرانی بیشتر جاری و ساری است که به ادبیات و فرهنگ مذهبی تعلق خاطر بیشتری داشته‌اند. اغلب شاعرانی که در ادب فارسی می‌شناسیم دست کم چندین بار از واژگانی که در ماه رمضان مصطلح هستند استفاده کرده‌اند اما برخی شاعران نگاه جدی‌تری به این مفاهیم داشته‌اند. شاید بتوان گفت در سبک عراقی و سبک هندی این رویکرد بیشتر از دوره‌های دیگر در ادب فارسی است. شرایط اجتماعی و سیاسی در این دو دوره متفاوت از هر زمان دیگری است. به ویژه در سبک عراقی که شاعران درونگرا می‌شوند نوع رویکردشان به مفاهیم تغییر می‌کند و شعرشان بیش از اینکه از طبیعت و شادی سخن بگوید از درون انسان و غم‌های او و غربت آدم‌ها و تنهایی‌هایش حرف می‌زند. در این فضا؛ رویکردهای مذهبی هم جلوه‌ای دیگر یافته و به‌گونه‌ای دقیق‌تر مورد توجه شاعران قرار می‌گیرد.
یکی از مفاهیم بسیار مهم در «رمضانیه»‌های شعر فارسی «شب‌های قدر» و «سحر»های ماه رمضان است. اغراق نیست اگر بگوییم شاعر کلاسیکی را نمی‌توان یافت که به این دو موضوع نپرداخته باشد. «شب‌های قدر» از آن دست مفاهیمی است که شاعران بسیار به آن عنایت داشته و همیشه آن را مد نظر قرار داده‌اند. شاعران مخاطبان‌شان را دعوت می‌کنند که در این شب‌ها آنچه را می‌خواهند از خدا بگیرند و به درگاه حق دعاگو باشند چرا که درهای آسمان به روی زمینی‌یان در این شب‌ها گشوده می‌شود. شب‌های قدر نه تنها در زندگی مردم بلکه در ادبیات این سرزمین نیز همانگونه که ذکر شد جایگاه رفیعی دارد و شاعران و نویسندگان به آن عنایت فراوان داشته‌اند؛ آنچنان که مراد شاعر در این شب‌ها از خداوند بر آورده می‌شود.