هنر نیوز - سروده مریم آذرمانی

التذاذی که هنگام خواندن شعر، در جان، روان و آگاهی خواننده حاصل می شود و او را در مرحله ای والاتر از خواننده به خوانشگر (تعبیر کننده) ارتقاء می دهد، نخستین عاملی ست که وی را برمی انگیزد تا با تأمل درباره ی زیر ساخت ها ولایه های پنهان اثر، علل و اسباب التذاذ خود را در حیطه ی تحلیل و قرائتی ادبی جست و جو کند.
خواندن مجموعه ی خلاق، اندیشه ورز و دغدغه مند «هفت» سروده ی مریم آذرمانی، چنان با لذت و کشش همراه بود که این قلم را به نوشتن درباره ی آن و در حاشیه ی متن پرطنین آن واداشت.
«هفتِ» او آیا این بار در نوردیدن هفت وادی سلوک در نوشتنی به سمت رهایی و تعالی ست؟
آیا هفت نُت به کمال رسیده ی موسیقیِ شعر است که در مجموعه شعرهای "پیانو" ، "زخمه" و "سفونی روایت قفل شده" نیز طنین خوش آهنگ اش گوش جان را می نواخت؟
مریم آذرمانی که در سه دفتر پیشین، عمدتا در قالب غزل طبع آزمایی کرده، این بار در قالب "مسمط"، تجربه های قابل تأمل دیگری را به اجرا گذاشته است.
دراین مجموعه هفت مسمط با هفت وزن متفاوت تجربه شده است:
1-    مِه که سر می کشد به خانه ی من (فاعلاتن مفاعلن فعلن) بحر خفیف مسدس مخبون محذوف
2-    خورشید، درخشان شده از من (مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فعولن) بحر هزج مثمن اخرب مکفوف محذوف
3-    سر را از آسمان تو رد کرده ام (مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلن) بحر مضارع مسدس اخرب مکفوف
4-    گرچه اندازه ی دنیا نشده ست (فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن) بحر رمل مثمن مخبون محذوف
5-    زمستان وحشی، سوار درختان (فعولن فعولن فعولن فعولن) بحر متقارب مثمن سالم
6-    چشم را وانکنی (فاعلاتن فعلن) بحر رمل مثنای محذوف
7-    گریه به صف شد خط دریا دلان (مفتعلن مفتعلن فاعلن) بحر سریع مسدس مطوی مخبون
بویژه در مسمط سوم، تنیده قصیده ای ناصری، وزنی دشوار، مورد تمرین و توجه شاعر قرار گرفته است براستی طبع آزمایی در چنین وزنی و ایجاد تناسب معنایی میان بندهای مسمط با قصیده ی ناصر خسرو، در عین حفظ شاعرانگی و سازمندی اثر و دوری از تصنع، امری دشوار و مستلزم احاطه بر بنیان های شعر متقدم فارسی ست. بی شک رو به رو بودن با شعری که بر اوزان سنگین ناصری و شعر حکمی و حکمت شعری او تکیه دارد و به خوبی از پس تخاطب با آن برمی آید نکته ای ارزشمند است. آذرمانی با ایجاد تقارب و خویشاوندی میان فضاهای معنایی و اسلوب کلامی نو و کهن گذشته ی زبان و زبان گذشته را به ساحت قرائتی امروزین می کشاند و با شیوه ی سرایش خود یادآوری می کند که چه ظرفیت هایی وسیعی از شعر کلاسیک و قوالب آن می تواند مورد رمزگشایی و قاعده افزایی های زبانی و معنایی قرار بگیرد.
تخیل در آفرینش تصاویر بدیع و استحکام و قدرت اوزان و قوافی، موید این مطلب است که اشعار این مجموعه محصول قلیان سیلان عمیق حسی و درونی شاعر است نه کوشش او در قافیه پردازی:
حلقه ی ماه، آسمان را خورد
مکث کردم دهان زبان را خورد
تا سرودم روان دهان را خورد
جان به لب آمد و روان را خورد
چه کنم با جهان که جان را خورد
فرصتی شد زمان جهان را خورد
بی زمان باش و عاشقانه بیا..................... (هفت، ص9)
در پاره ای مسمط های این مجموعه گویی به لحاظ معنایی یک مناظره یا گفت و گو میان بندهای پیوسته و تک سطرهای هم قافیه در پایان هر بند در می گیرد. مناظره ای امید و نومیدی. گفت و گویی میان خروشیدن و آرامش. شعر، به لحاظ مضمون دارای منحنی های اوج و فرود است به این معنی که عصیان، گلایه، شوریدن و گداختن شاعر در پایان هربند بر سطرهایی سرشار از آرامش و لطافت های آوایی و معنایی، قرار و سکون می گیرد. سطرهایی که لولاهای اتصال بندهای شعرند و دانه های مسمط را به رشته می کشند:
خانه وابسته ی در بود و شکست
حرمت خانه پدر بود و شکست
مادر آینه ی تر بود و شکست
خواهرم شانه به سر بود و شکست

نای فریاد نداری بپذیر

روی در، نقشه ی دریا، آبی
زیر پر پر زدن مهتابی
در چه فکری حسنک؟ بی تابی؟
زنگ تاریخ فقط می خوابی؟

شب نخوابیده ام آقای دبیر...................................( همان صفحه 28ـ 29)

لازم به ذکر نیست که رگه های آشکاری از عصیان در برابر پاره ای ناملایمات و نا به سمامانی های اجتماعی ، چه در غزلیات و چه در مسمط های مریم آذرمانی آشکارا به چشم می خورد.

برای کشتن خورشید قد علم کردید
از اعتبار سرودن چقدر کم کردید
که دست خسته ی شاعر نمی تواند گفت
خیانتی که به حیثیتِ قلم کردید.................... ( سمفونی روایت قفل شده،صفحه 82)

عقربه می دود و زندگی ام پشت سرش
فرصتی نیست که تشخیص دهم تاک از تیک
مگر از برکت یک زلزله ویران شود «این
میهمان خانه ی مهمان کُشِ روزش تاریک» .....................(پیانو ، صفحه 32)

در «هفت» نیز مانند مجموعه های پیشین، زبان و بیان شاعر، نقاد، تحلیل گر و استوار است این زبان و بیان در جای جای اشعار، با گذر از تاریخ شعر و تاریخ ادبیات، از ناصر خسرو، تاریخ بیهقی و شرح بردار کردن حسنک وزیر گرفته تا حافظ، سعدی، انوری، خاقانی، بیدل و ظهیر فاریابی، وضعیت های گوناگونی را در عرصه ی مناسبات اجتماعی به تصویر می کشد:
نسبتش می رسد از خون به جنون
او که خون می خورَد از کاسه ی خون
غولِ کج با حرکاتی موزون
دُمش این بار بیفتد بیرون
پیِ دزدیدنِ یک تکه پنیر..........................(هفت، صفحه 29)

یا آن جا که می سراید:
خانه کوچک شده است
جای هر شک شده است
خنده شکلک شده است
فصلِ دلقک شده است
پس بخند و بگذر
[...]

چشم ها یک سره پوک
آستین ها ی چروک
سرزمینی متروک
مرد، مشغول سلوک
از حقیقت چه خبر؟............................(همان ، صفحه 34 و 33)

در سروده های مریم آذرمانی به لحاظ کارکردهای محتوایی، انواع مختلفی از قبیل شعر حِکمی، غنایی، تغزلی، عرفانی و اجتماعی هرکدام از طنین ویژه ی خود برخوردارند:

بخت اژدهاست گاه خوش و گاه بد
کاری به قصد من نکند جز حسد
من با خِرَد خوشم اگر آن بی خرد
باید به من همیشه دهان کج کند..............(همان ، صفحه 18) حکمی

هر چه حرف است میم و نونِ من است
کینه بیرون تر از درون من است
بید مجنون که سرنگون من است
عشق، دیوانه ی جنون من است
آن چه می نوشد آه خون من است
سفق دنیا که بر ستون من ا ست
صبح فردا اگر بدون من است
جشن آوار می شود بر پا.............( همان، صفحه 10ـ9) عرفانی

آه ای نگاِه پر زده از سر بیا
این جا کسی که نیست به جز آشنا
من ماندم و نیاز به آن چشم ها
تا آن چراغ گم شده در خانه را
«روشن به سانِ ماه به سرطان کنم»..................................(همان ، صفحه 23) عاشقانه

آذرمانی در این دفتر از عهده ی آفرینش تصاویری بدیع بر آمده است که در قالب کهن مسمط، حضور و شمایلی جذاب و امروزین دارند:
-    حلقه ی ماه، آسمان را خورد
مکث کردم دهان زبان را خورد... (همان، ص9)
-    خاصم و از عوام، عام ترم
گرچه از باد بی دوام ترم... (همان، ص10)
-    خورده ام شعر و استخوان شده ام
دنده بر دنده نردبان شده ام
بروید از مقام من بالا (ص11)
-    مزرعه خاک مشبک شده است (ص28)
و... بسیاری موارد دیگر.

شاعر این شعرها، در ادامه سنت نوجویی و دیگر شدن، با زورچپانی پاره ای واژه های مدرن به سطرها یا استفاده ی اغراق آمیز از اوزان و بازی با اعراب ها و تکیه ها، شعرش را دستمایه ی مدُها ی رایج نمی کند، بلکه شیوه ای از اندیشیدن را در اثرش بازتاب می دهد که بی هیچ کوشش و اغراق مضاعفی، بدیع و تازه است که به تعبیر مولانای بزرگ:

از خوف و رجا، پار دو پر داشت دل من             امروز چنان شد که پَر از پار ندانم

از کار جهان کور بُود مردم عاشق                  اما نه چو من خود که کر از کار ندانم

جولاهه ی تر دامن ما تا بدرید                      می گفت زمستی که "تر از تار ندانم"

چون چنگم از زمزمه ی خود خبرم نیست             اسرار همی گویم و اسرار ندانم

مانند ترازو و گزم من که به بازار                  بازار همی سازم و بازار ندانم

ناشر: مجنون، 1387
پگاه احمدی