تا کنون در خصوص فیلم مستند، تعاریف متفاوتی از سوی تئوریسین‌های سینمایی ارائه شده است. تعاریفی که هریک به تنهایی می‌توانند بیانگر ویژگی یک فیلم مستند باشند ولی در کل با نقایصی مواجه هستند که نمی‌توانند تعریف جامع و کاملی از فیلم مستند را به ما ارائه دهند. با تمام این تفاسیر در خصوص معنای فیلم مستند یک نظر کلی وجود دارد و آن اینکه فیلم مستند کاوشی است در روح آدم‌ها و شرایط واقعی. جان گریسون (پدر سینمای مستند) معتقد است: فیلم مستند یعنی پرداخت خلاق واقعیت. بدین معنا که مستند به ابعادی فرا‌تر از کشف واقعیت می‌پردازد و تماشگر را به نوعی استنتاج از آنچه که از واقعیت دریافت کرده است ترغیب می‌کند. یعنی مخاطب را به لایه‌های بالا‌تر از واقعیت صرف هدایت می‌کند. به عنوان مثال، فیلم مستند «آن شب که باران آمد» اثر کامران شیردل به ماجرای نوجوانی روستایی می‌پردازد که در یک شب بارانی، با آتش زدن کت خود، سرنشینان قطاری را از وقوع حادثه‌ای مرگبار نجات می‌دهد. پر واضح است، آنچه که فیلم شیردل را به یک اثر هنری تبدیل کرده است تنها روایت صرف از فداکاری یک جوان روستایی نیست، بلکه کنکاشی ست که وی در خصوص روایت این ماجرا از سوی افراد مختلف در فیلمش ارائه داده است. آدم‌هایی که به اقتضای موقعیت اجتماعی و یا منافعشان، با رویکردی که به یک موضوع دارند، باور ما را از درک درستی از حقیقت یک واقعه به چالش می‌کشند. دکتراحمد ضابطی جهرمی درمقاله «نگرش تئوریک به فیلم مستند» آورده است: فیلم مستند نه تنها موضوعش واقعیست، بلکه فضا و موقعیت موضوع نیز به طبع آن، به ایجاد شکلی واقع نمایانه از سینما، که آن را فیلم واقعیت (Factual Film) نیز نامیده‌اند، می‌انجامد. بدین معنا که فیلم مستند، بازتاب کننده توجه و حساسیت هنرمند به یک پدیده غیر تخیلی و یا خارجی است که قابل تفسیر و توصیف است. اما مثل هرشکل هنری دیگر، تخیل جزو ذاتی خلاقیت هنرمند مستندساز است که در روند شکل گیری توصیفش از واقعیت، نقش بسازیی را ایفا می‌کند. تاکنون در باره انواع مستند، بیشترین تقسیم بندیهایی که ارائه شد، تقسیم بندی موضوعی و یا مضمونی بوده است. همچون مستند پرتره، مستنداجتماعی، مستندعلمی، مستندتاریخی، مستندقوم نگار و... ولی آنچه مسلم است، مستند اجتماعی یکی از پرطرفدار‌ترین انواع فیلم مستند به حساب می‌آید؛ چه در میان فیلمسازان مستند و چه در میان مخاطبان این آثار. به طور کلی عنوان مستند اجتماعی به فیلم مستندی اطلاق می‌شود که موضوع آن جامعه و مسائل گوناگون مطرح در آن است. طبعاً آن دسته از مسائل اجتماعی موضوع این نوع مستند خواهند بود که اختصاصاً وجهه‌ای اجتماعی داشته باشند و جامعه فقط بستر بیانی اثر و یا بهانه‌ای برای روایت نباشد. از این رو می‌توان گفت، در مستند اجتماعی، دانشی که بیش از همه مورد نیاز کارگردان و دیگر عوامل دست اندرکار همچون پژوهشگر و نویسنده است، دانش علوم اجتماعی و به طور خاص جامعه‌شناسی ست. بنابراین با استناد به توضیحی که در توصیف فیلم مستند بیان شد.
در مستند اجتماعی، پرداختن به کیفیت زندگی انسان‌ها و قضاوت درمورد آن‌ها، ما را از نمایش صرف وا قعیت به سوی ابعاد معنوی و اخلاقی سوق می‌دهد و خود آگاهی آدمی را افزایش می‌دهد و در یک کلمه ما را به لایه‌های بالا‌تر از واقعیت صرف هدایت می‌کند.
معمولا مستند سازان اجتماعی در جامعه اولین کسانی هستند که لایه‌ها زیرین و حواشی جامعه را می‌بینند که ممکن است از دید دیگران بسیار طبیعی باشد و یا اینکه اصلا آن رانبینند. یک مستند ساز اجتماعی در پس زمینه اثر خود، به بررسی یک موضوع مهم اجتماعی و دغدغه‌های مردم در جوامع شهری و یا روستایی می‌پردازد. دغدغه‌هایی حاصل از معضلاتی که در بستر همزیستی اجتماعی شکل می‌گیرد و چالشی را میان فرد با فرد و یا فرد با اجتماع و یا گروهی با گروهی دیگر رقم می‌زند.
اصولا در ساخت یک مستند اجتماعی خوب، جسارت حرف اول را می‌زند. مستندساز باید به دور از هر گونه محافظه کاری به موضوع خود نزدیک شده و از زوا یای مختلف آن را مورد بررسی قرار دهد. در این میان، اگرچه فیلمساز ممکن است نسبت به رخدادهای اجتماعی نگاه کاملاً شخصی داشته باشد؛ اما در ‌‌نهایت همه چیز باید از زاویه کلان‌تر دیده شود. شما در یک مستند قوم نگار و یا مستند تاریخی و یا مستند علمی با موضوعاتی مواجه خواهید بود که اگر چه برای شما جذاب است ولی شاید چندان پاسخگوی دغدغه‌های شما نباشد؛ ولی مستند اجتماعی به شکلی مستقیم به موضوعاتی می‌پردازد که مبتلابه جامعه است.
به همین دلیل، مستند اجتماعی جذاب‌ترین ژانر از سینمای مستند محسوب می‌شود. چرا که مردم مشکلات خود را در اینگونه از سینمای مستند می‌بینند و در مسیرکشف حقایق به دیدگاه‌های جدید دست می‌یابند.

هنر نیوز