هنر نیوز - خانه‌های تاریخی هویت گمشده زندگی شهری

در تلاشی بی‌وقفه برای رسیدن به تجدد درجایی ایستاده‌ایم که اكنون حتی روستاهای كوچك كشورمان نیز با الگوبرداری از شهرهای بزرگتر خانه‌هایی می‌سازند كه هیچ سنخیتی با هویت ایرانی ما ندارند.

در سال ۱۳۴۱ با انقلاب سفید نظام اجتماعی کشور به هم ریخت. تا سال ۱۳۴۱ جمعیت ۲۴ میلیون نفری کشور شامل ۱۸ میلیون نفر روستایی و عشایر و ۶ میلیون شهرنشین بود که این جمعیت شهری هم ماحصل توالی انقلاب مشروطه، جنگ جهانی اول و دوم و توسعه بعد از جنگ بود.

با نزدیک شدن به انقلاب در سال‌های ۵۷- ۵۶ جمعیت کشور ۳۶ میلیون نفر شامل ۱۸ میلیون شهرنشین و ۱۸ میلیون روستایی و عشایر شد. با توجه به رشد ۱.۵ درصدی جمعیت طی سالهای ۴۱ تا ۵۷ قاعدتاً باید جمعیت شهری به ۹ میلیون می‌رسید. اما ۹ میلیون باقی مانده از روستاها و عشایر سر زیر شهرها شده بودند. این ۹ میلیون نفر که با هویت روستایی و عشایری وارد سیستم شهری شدند حاشیه‌نشین سیاسی بودند نه اجتماعی و به علت توان مالی قدرت اقتصادی داشتند. به عبارتی پس از اجرای اصلاحات ارضی، نظام ارباب - رعیتی از روستا حذف شد، بدون آنکه نظام مدیریتی نوینی جایگزین آن شود. روستاییان با توجه به رشد چشمگیر جمعیت نتوانستند از قطعات کوچک زمینشان بهره‌برداری کنند بنابراین به صف کارگران واحدهای صنعتی پیوستند. تحصیلات رایگان دهه ۵۰ سبب شد تا این قشر از لایه اجتماعی به دانشگاه راه پیدا کنند و ایدئولوژی‌های جدید را در حوزه‌های مختلف پایه‌ریزی کنند.

در حالی که در فرهنگ روستایی ملک مهم بود نه خانه با ورود این گروه به شهرها سه دهه شعار اجازه نشینی و خوش‌نشینی به سمت و سویی رفت که در شهر نیز ملک جلوه خاصی پیدا کند و خانه ارزشش را از دست بدهد. هجوم این تازه واردین هم هزینه زندگی را برای طبقات محروم شهرها افزایش داد هم با افزایش عرضه نیروی کار، نرخ رشد حقوق و دستمزدها را کند نمود. در چنین حالتی جابجایی‌ها و تعویض خانه‌ها برای یافتن جایی با قیمت پایین‌تر شهرها را به سمتی برد که هویت در آنها گم شود و همه در رقابتی شدید تلاش کنند که بیش از پیش به هم شباهت داشته باشند و قدرت را به دست گیرند.
رسیدن به این خواسته‌ها هویت تاریخی نمی‌خواست. دیگر در چنین حالتی مهم نبود شناسنامه هویتی افراد ساکن در خانه چیست. این خانه چه تاریخچه و خاطراتی را به دنبال دارد.

در این شرایط بود که زندگی مصرفی و مدرنیته وارداتی سبب تلاش برای بدست آوردن روزافزون اتومبیلهای لوکس، خانه‌های اشرافی، کالاها و پوشاک خارجی شد. رقابتی تنگاتنگ برای عقب نماندن از زندگی مدرن شهرنشینان را به سمتی برد که دیگر یارای مقاومت در برابر تخریب هویت مخصوصا بافت تاریخی را نداشته باشند. و خانه‌هایی که زمانی متاثر از شرایط اقلیمی و جغرافیایی محیط بودند و پوشش گنبدی شکل، حیاط مرکزی، بادگیرها، اتاق‌های دور تا دور حیاط، هشتی‌ها و دهلیزها، دیوارهای قطور، اندرونی و بیرونی داشتند در تلاش برای رسیدن به طبقه اجتماعی بالاتر و پاک کردن هرچه بیشتر گذشته برای دست یافتن به آینده‌ای نامعلوم یکی یکی خراب شوند و جای خود را به آپارتمان‌ها و خانه‌های لوکس دادند.

در چنین وضعیتی قشر عظیمی از توده‌ی این مردم شهرنشین برایش خاطرات فلان رستوران یا بستنی‌فروشی یا مکان زیارتی یا سیاحتی و تاریخی و یا موزه بی‌معنا بود، چرا که خاطره‌ای نداشت که به خواهد آن را دنبال کند.

اما همین آدمها با آمدن نسل دوم و سومشان که دیگر شهرنشین کامل هستند به آرام آرام با اشباع شدن از زندگی شهری دوباره به دنبال نشانه‌های هویتی گذشته می‌گردند. جمعه بازار می‌رود تا مانتویی بخرد که نشانی از تجدد نداشته باشد تکه‌ای از آن سوزن دوزی شده باشد، صندلی لهستانی می‌خرد، عکس پدربزرگ و مادر بزرگش را قاب می‌کند. دنبال هویت است و بعد از تلاش بی‌وقفه نسل قبلی‌اش برای نشان دادن بوف به عنوان سمبل تجدد او برای فرار از این بی‌هویتی دنبال کافه نادری و تمدن، رستوران نایب است. نسل چهارم سرگردان به دنبال ناکجاآباد خود می‌گردد. این بی‌ثباتی باید آرام شود تا جامعه به ثبات هویتی فرهنگی برسد. این اتفاقی است که برای خانه‌های تاریخی کشور نیز افتاده است.

در تلاشی بی‌وقفه برای رسیدن به تجدد درجایی ایستاده‌ایم که اكنون حتی روستاهای كوچك كشورمان نیز با الگوبرداری از شهرهای بزرگتر خانه‌هایی می‌سازند كه هیچ سنخیتی با هویت ایرانی ما ندارند. بیشتر معماران به جای پرداختن به فرهنگ ایرانی با تقلیدی كوركورانه تا آنجا پیش رفته‌اند که آنچه امروز در ساخت بناها به اجرا درآوره‌اند بیشتر به داستان راه رفتن کبک و کلاغ شباهت داشته باشد. از این رو امروز شاهد انسانهایی خالی از خاطره شهری هستیم . انسانهایی که اگر گروهی از بین آنها به دنبال هویت و اصل گم شده خود نیز باشند از لابه‌لای بلندمرتبه‌سازی‌های سر به فلک کشیده نمی‌توانند راه به جایی ببرند.
مریم اطیابی