هنر نیوز - از قدرت شگفت انگيز «هزار و يك شب» در ترويج كتاب و كتابخواني استفاده كنيم

از قدرت شگفت انگيز «هزار و يك شب» در ترويج كتاب و كتابخواني استفاده كنيم

همایش «۱۷۰ سال کتابخوانی با هزار و یک شب» با حضور مجید غلامی جلیسه، مدیر عامل خانه کتاب، پروفسور اُلریش مارزلف، شرق شناس و پژوهشگر ادبيات فولكلور ایران، محمدجعفری قنواتی، نويسنده و پژوهشگر فرهنگ عامه و علی بوذری، سردبیر فصلنامه نقد کتاب هنر صبح امروز، چهارشنبه (۱۲ اسفندماه ۹۴) در سرای کتاب موسسه خانه کتاب آغاز شد.

به گزارش هنرنیوز، در ابتدای این همایش، مجید غلامی جلیسه، مدیر عامل خانه کتاب، با بیان اینکه همایش « هم اندیشی ۱۷۰ سال کتابخوانی با هزار و یک شب» اولین همایش رسمی پیرامون هزار و یک شب بعد از ۱۷۰ است، گفت: از اولین ترجمه شناخته شده عبد الطیف تسوجی ۱۷۰ سال گذشته است با این وجود کار جدی و بایسته ای پیرامون هزار و یک شب در ایران انجام نشده است. این درحالی است که عده ای معتقدند خاستگاه هزار و یک شب، ایران است و عده ای یگر معتقدند خاستگاه تعدادی از بخش های آن به ایران تعلق دارد.

جلیسه افزود: هزار و یک شب در دنیا با اقبال فوق العاده ای طی سالیان سال رو به رو بوده و به شکل های مختلفی پیرامون آن فعالیت هایی انجام شده است. کتاب هزا رو یک شب برای دومین بار حدود ۳۰۰ سال پیش و زمانی که آنتوان گالان این کتاب را به زبان فرانسه ترجمه کرد، دوباره متولد شد. این کتاب بعد از ترجمه عبدالطیف تسوجی در دوره قاجار ۴ بار در تبریز و ۷ بار در تهران به شکل های مختلفی منتشر شد.

مدیر عامل خانه کتاب عنوان کرد: بعد از انقلاب این کتاب مورد توجه اقشار مختلفی قرار می گیرد و ناشران به شکل های مختلفی سعی می کنند این کار را منتشر کنند. قدرت ارائه هزار و یک شب در بیان داستانی اتفاق خوبی است که سبب شده بسیاری از هنرمندان در تولید آثار خود این کتاب را مبنا قرار دهند. همچنین تصویرگران، فیلمسازان و انیمیشن سازان آثار متعددی پیرامون آن تولید می کنند. یکی از بخش های جذاب این کتاب ارائه متن به همراه تصاویر است که روایت قدرتمندی را به مخاطب منتقل میکند و این مساله از جمله کارهایی است که در ایران انجام شده است.

وی بیان کرد: نمایشگاه تصویرسازی هزار و یک شب با همکاری انجمن تصویرگران کودک در ۱۷ اسفندماه ۹۴ در فرهنگسرای نیاوران برگزار می شود. بر اساس گفتههای مارزلف، در دو دهه اخیر در اروپا تقریباً هر سال همایشی پیرامون هزار و یک شب در اروپا برگزار میشود. اما متاسفانه در ایران بعد از ۱۷۰ سال برای اولین بار همایشی در مورد هزار و یک شب برگزار می کنیم.

جلیسه تصریح کرد: امیدوارم این همایش بهانه ای شود که حداقل سالی یک بار نه تنها در تهران بلکه در استان های دیگر شاهد برنامه های مرتبط با موضوع هزار و یک شب باشیم تا این متن ارزشمند که نقش پر رنگی در توسعه کتاب و کتابخوانی داشته و خواهد داشت به مردم معرفی شود و از قدرت شگفت انگیز آن در ترویج کتاب و کتابخوانی بیش از بیش استفاده کنیم.

مدیر عامل خانه کتاب در پایان گفت: این کتاب در مخاطب انگیزه ای ایجاد می کند تا داستان های به هم پیوسته را مطالعه کند. همچنین، مترجمان و تصویرگران را به ترجمه آثار مرتبط با آن تشویق می کند. همچنین هزار و یک شب، می تواند برای داستاننویسان و علاقهمندان به کتاب و کتابخوانی الگو باشد تا با پرداختن به این اثر بتوانیم خلاهایی که در حوزه کتاب و کتابخوانی داریم را به شکل حرفه ای تر حل کنیم. امیدوارم سال ۹۵ در استمرار این همایش، برنامه هایی پیرامون هزار و یک شب داشته باشیم.

در ادامه، الریش مارزلف مقاله خود را با عنوان « هزار و یک شب و فرهنگ ایرانی» ارائه کرد و گفت: در ایران آقایان ستاری، بیضایی و... چندین اثر تحلیلی – پژوهشی در مورد هزار و یک شب ارائه دادند اما محققان ایرانی به تاریخ هزار و یک شب و اسم گذاری آن، مضمون و ضرورت ترجمه یا عدم ترجمه این اثر کمتر توجه کرده اند.

این شرق شناس و پژوهشگر ادبیات فولکلور ایران ادامه داد: ما مستنداتی درباره تاریخ هزار و یک شب داریم که درباره تاریخ هزار و یک شب و ترجمه آن از زبان پهلوی به عربی اطلاعاتی می دهند. در کتاب های ابن ندیم و مسعودی به این مستندات اشاره شده است. این دو نفر مربوط به اواخر قرن چهارم هجری هستند. این دو معتقدند در ایران کتابی به نام هزار افسان داشتیم. البته ما فقط از مسعودی و ابن ندیم می دانیم که ترجمه هزار افسان به عربی به اسم «الف لیله» وجود داشته است. ما مستندات دیگری در دست داریم که کمتر شناخته شده اند.

وی ادامه داد: این مستندات می گویند اواسط قرن سوم هجری یا نهم میلادی کتاب عبدالله العزیز الکاتب اذعان میکند ابن مقنع در آن دوران چند کتاب ترجمه کرده که اولین آنها هزار افسانه بوده است ولی نمیدانیم تا چه حد میتوان به این ادعا اطمینان کرد. شاید صرفاً به دلیل شهرت ابن مقنع از او در این کتاب نام برده شده و مولف صلاح دانسته این ترجمه را به او نسبت دهد. البته خود ابن ندیم چندان کتاب را دوست نداشت و از کتاب تحت عنوان حکایات بینمک نام میبرد. از قرن نهم و دهم هجری به بعد نسخههای زیادی از ترجمه عربی هزار و یک شب وجود دارد که تا قبل از ۱۷۰۴ میلادی تنها ۱۰ تا ۱۲ نسخه آن شناخته شده بود اما امروزه متوجه شدیم که این تعداد به دلیل استقبال از این حکایت بسیار بیشتر از آن بوده است.

مارزلف گفت: جای خوشحالیست که اسم این همایش را «هزار و یک شب» انتخاب کرده اید و آن را همایش «شب های عربی» نگذاشته اید. ما در روزنامه ها و کتاب های ایران می خوانیم که شب های عربی وجود دارد و من می گویم که این اصطلاح اشتباه است و این اصطلاح فقط به زبان انگلیسی معنا دارد چرا که اولین ترجمه ای که به زبان انگلیسی از کتاب گالان انجام شده آن را با نام «تفریحات شب های عربی» می شناسند.

وی افزود: بر اساس داستان های هزار و یک شب می توانیم بگوییم که محیط قصه های این کتاب عربی است و اصطلاح «تفریحات شب های عربی» کم کم خلاصه شده و تا امروز به زبان انگلیسی به آن «شب های عربی» می گویند. اما ما باز آن را خلاصه تر می کنیم و به آن «شب ها» می گوییم.

این پژوهشگر ادامه داد: در ایران می گویند و ادعا می کنند که هزار و یک شب کار ایرانی و فارسی زبان است. این ادعا کاملا درست و کاملا هم اشتباه نیست. نسخه اول هزار و یک شب از زمان پهلوی ترجمه شده است افسوس که از نسخه اصلی این اثر به زبان پهلوی هیچ اثری وجود ندارد. در زبان عربی این کتاب به نام «هزار شب» مشهور شد اما در قرن ۵ و ۶ هجری به بعد به نام «هزار و یک شب» شناخته شد.

وی به مضمون هزار و یک شب اشاره کرد و گفت: وقتی به نسخه های متاخر این کتاب نگاه می کنیم هر مضمونی را می توانیم از آن برداشت کنیم. اما بررسیها بیانگر این موضوع است که قصهها در ارتباط با داستان اصلی کتاب که متعلق به شهرزاد و نجات از مرگ است، آورده شده است، در واقع این داستان به ما نشان میدهد که قصه باعث نجات زندگی افراد میشود.

مارزلف ادامه داد: چرا در کشور ایران هزار و یک شب را با تاخیر ترجمه کرده اند؟ به نظر من علت اصلی ترجمه، نیاز است اگر احساس نشود ترجمه ای هم صورت نمی گیرد. اما کتاب هایی در ایران وجود داشت که جوابگوی نیازهای آن زمان مردم بود. از جمله این کتاب ها می توان به «جامعالحکایت» اشاره کرد. مضمون، ساختار و شکل قصه های آن به قصه های هزار و یک شب شباهت دارد. بنابراین مردم به این کتاب مراجعه می کردند و این امر ضرورت ترجمه کتاب هزار و یک شب را ایجاد نمی کرد.

در ادامه این همایش، محمد جعفری قنواتی به ارائه مقاله ای با عنوان« داستان های ایرانی در هزار و یک شب» پرداخت و گفت: داستان های هزار و یک شب منشاء و خاستگاه های مختلفی دارند. درباره منشاء هزار و یک شب دیدگاه های متناقضی ارائه می شود. این دیدگاه ها بر بسته به واقعیتی شکل گرفته اند. خود هزار و یک شب زمینه بروز این دیدگاه ها را ایجاد کرده است. یکی از این واقعیت ها، ساختار آن است که در ادبیات داستانی عرب تا سده سوم سراغی از آن نداریم. اما در ادبیات ایرانی و هندی این ساختار سابقه داشته است. هزار و یک شب ساختار تو در تو دارد و ایرانی ها نه تنها با این ساختار به صورت تجربی آشنا بودند و آن را هم به کار می بردند بلکه با اصطلاح علمی «داستان در داستان» هم آشنا بودند. به طوری که در قرن ۶ و ۷ شیوه اصلی داستان پردازی استفاده از ساختار «تو در تو» بود. در ادبیات عرب تا سده سوم تا زمانی که با داستان نویسی ایرانی آشنا نشده بودند این ساختار را نمی بینیم.

وی یکی دیگر از مولفه های مناقشه برانگیز منشاء هزار و یک شب را اشاره های دقیق مسعودی و ابن ندیم درباره داستان چارچوب هزار و یک شب اشاره کرد و گفت: حدود هزار سال پیش دو تن از نویسندگان معتبر عرب به این داستان اشاره کرده اند. ساختار هزار و یک شب و اشاره های مسعودی و ابن ندیم زمینه ای را فراهم کرد که عده ای هزار و یک شب فعلی را همان هزار افسان بدانند. واقعیت های دیگری در هزار و یک شب وجود دارد که سبب شده عده ای برخلاف این گروه هزار و یک شب فعلی را عربی بدانند و بدون در نظر گرفتن گذشته این اثر، تحولات و ساختار آن کل کتاب را یک خلاقیت عربی می دانند.

قنواتی ادامه داد: وجود انبوه داستان های عربی در هزار و یک شب سبب شده عده ای به این تفکرات برسند. عده ای معتقدند از مجموع ۲۵۰ داستان در نسخه های متاخر هزار و یک شب حدود ۱۲ داستان ایرانی هستند. اما من معتقدم از این تعداد حدود ۲۰ داستان ایرانی هستند. قریب هشتاد درصد این داستان ها در مصر، در دوران هارون الرشید و... ساخته و پرداخته شده اند. انبوه داستان های عربی در هزار و یک شب زمینه مناقشه را بیشتر کرده است. باید منصفانه با این قضیه برخورد کرد و هم به داستان ها عربی هزار و یک شب توجه کنیم و باید بدانیم که ساختار این داستان ها یک ساختار ایرانی است.

این پژوهشگر تصریح کرد: هزار و یک شب فعلی مطلق هزار افسانی که در متون گذشته آمده، نیست و نباید اصرار کنیم که هزار و یک شب همان هزار افسان است.

در همایش «۱۷۰ سال کتابخوانی با هزار و یک شب» که از سه ماه پیش فراخوان آن منتشر شده بود، ۵۰ مقاله ارسال شد که از این تعداد ۹ مقاله برای ارائه در همایش و چند مقاله دیگر برای چاپ در کتابچه این همایش انتخاب شد. این همایش هم اکنون در سرای کتاب موسسه خانه کتاب در حال برگزاری است.