نهضت موزه‌داران جوان

سال ۹۴ با گردهمایی بزرگ موزه‌داران کشور در فضاهای مجازی آغاز و سپری شد. گروه تلگرامی «انجمن موزه‌داران» که از اواخر سال ۹۳ با حدود ۵۰ عضو شکل گرفته بود، در سال ۹۴ شمار اعضای خود را به ۲۱۶ موزه‌دار از حدود ۱۰۰ موزه در سراسر کشور رساند.

بدین ترتیب، بستری فراهم شد تا لایه‌های خاموش موزه‌داران که صدایشان در مجامع رسمی و رسانه‌ها کمتر شنیده می‌شود، بتوانند دیدگاه‌های خود را آزادانه مطرح کنند و به تبادل اطلاعات و تجربیات بپردازند. مباحث روزانه یا هفتگی انجمن موزه‌داران، از شکل‌گیری یک خودآگاهی جمعی میان اعضا حکایت می‌کرد و طی یکسال توانست به تک صدایی حاکم بر موزه‌های کشور – بویژه موزه‌های تحت اداره سازمان میراث فرهنگی – پایان دهد.

اگرچه موزه‌دارانی از نسل‌های مختلف در انجمن موزه‌داران فعالیت دارند اما فضای انجمن متأثر از حضور موزه‌داران جوان و دانش آموخته رشته موزه‌داری و رشته‌های مرتبط با آن است.

بازگشایی موزه دوران اسلامی

در اوایل شهریور سال ۹۴ یکی از بزرگ‌ترین رویدادهای موزه‌داری کشور رقم خورد و بخش دوران اسلامی موزه ملی ایران که از سال ۱۳۸۵ برای پاره‌ای تعمیرات تعطیل شده بود، پس از ۹ سال انتظار گشایش یافت. این بازگشایی بیش از همه وامدار پیگیری و جدیت مسعود سلطانی‌فر، رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور بود که تالارهای محدود موزه ملی را در شأن این موزه و تاریخ پرافتخار ایران نمی‌دانست. اگرچه بازگشایی بخش دوران اسلامی با شتاب صورت گرفت و خالی از پاره‌ای کاستی‌ها و مشکلات نبود اما مدیران سازمان معتقد بودند که نفس این بازگشایی مهمتر از کیفیت آن است.

در این باره، سید محمد بهشتی، رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و رئیس کمیته ملی موزه‌ها (ایکوم) با انتشار یادداشتی از«خرابکاری و بی‌هنری» دولت پیشین در تعطیلی موزه دوران اسلامی و تخریب میراث فرهنگی سخن گفت و بازگشایی موزه دوران اسلامی را ناشی از عزم مسئولانی دانست که «هنرشان ساختن است.» در مجموع، بسیاری از موزه‌داران، بازگشایی بخش دوران اسلامی را مهم‌ترین رویداد موزه‌‌های کشور در سال ۹۴ ارزیابی کردند.

رویداد دیگری که همزمان با بازگشایی بخش دوران اسلامی رخ داد و در پرتو آن مورد کم‌توجهی قرار گرفت، گشایش بخش پیش از تاریخ در طبقه دوم ساختمان ایران باستان بود که ظرفیت نمایشی موزه ملی را به شکل محسوسی افزایش داد و روایت کامل‌تری از تاریخ ایران را به مخاطبان این موزه عرضه کرد.

سفر خواهران پنه لوپه به تهران

در سال ۹۴ نمایشگاه‌های کوچک و بزرگ پرشماری در موزه‌های سراسر کشور برپا شدند تا روشن شود که سنت برگزاری نمایشگاه رفته رفته به روندی تثبیت شده در موزه‌های ایران تبدیل می‌شود.

از آن میان اما، نمایشگاه پیکره‌های پنه‌لوپه در موزه ملی ایران اهمیت بیشتری داشت و حضور رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری؛ وزیر فرهنگ ایتالیا و سفیر واتیکان در آیین گشایش نمایشگاه، گواه این اهمیت بود. قدیمی‌ترین این پیکره‌ها در سال ۱۳۱۵ خورشیدی در تخت جمشید کشف شده است و در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود.

سه همتای دیگر آن، یکی متعلق به موزه کاپیتولینی رم و دو تای دیگر متعلق به موزه واتیکان هستند. بر اساس توافقی که میان ایران و ایتالیا حاصل شد، پیکره متعلق به موزه ملی ایران به ایتالیا رفت تا کنار سه پیکره مشابه خود در شهر میلان به نمایش درآید. سپس هرچهار پیکره در مهرماه ۹۴ به ایران آورده شدند تا به مدت چهارماه در موزه ملی ایران نمایش داده شوند.

پنه‌لوپه که به او بانوی غمگین یا بانوی وفادار نیز می‌گویند، یکی از شخصیت‌های منظومه اودیسه، اثر هومر شاعر بزرگ یونان باستان است.

افزایش بهای بلیت موزه‌ها

افزایش بهای بلیت موزه‌ها، بناها و محوطه‌های تاریخی تحت اداره سازمان میراث فرهنگی – که اکثریت موزه‌ها و بناهای تاریخی کشور را تشکیل می‌دهند – از دیگر رویدادهای خبرساز موزه‌ها در سال گذشته بود. این افزایش که سومین افزایش بهای بلیت موزه‌ها در سالیان اخیر بود و سازمان میراث فرهنگی افزایش ۵۰ درصدی بهای بلیت موزه‌ها و بناهای تاریخی را با هدف افزایش درآمد و ارتقای کمی و کیفی موزه‌ها تحقق بخشید.

در آبان‌ماه ۹۴ و به دنبال این افزایش قیمت، مدیرکل موزه‌های کشور با انتشار یادداشتی در روزنامه ایران اعلام کرد: «هم‌اکنون، تبدیل سیستم فروش بلیت‌های سنتی به سیستم‌های الکترونیکی؛ به کارگیری راهنماهای الکترونیکی؛ نصب دوربین‌های کنترل حفاظت مدرن، بازپیرایی فضاهای سبز، اصلاح روشنایی، چاپ بروشورهای چند زبانه و الکترونیکی، ارائه خدمات آموزشی؛ تقویت کتابخانه‌های تخصصی و اقداماتی از این قبیل در برنامه اساسی موزه دیده شده که در حال انجام است.»

خواب آشفته بانوی هفت هزارساله

آبان‌ماه سال ۱۳۹۳ عملیات شرکت آب و فاضلاب در محدوده چهار راه مولوی تهران به کشفیات مهم باستان شناسی انجامید که مهمترین‌شان کشف اسکلت هفت هزار ساله‌ای متعلق به یک زن ۳۵ تا ۴۰ ساله بود. این کشف بزرگ که به یک باره تاریخ شهر تهران را ۴ هزار سال به عقب برد، همچون یک بمب خبری منفجر شد. بنابراین مسئولان پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری تصمیم گرفتند که به جای خارج ساختن اسکلت و انتقال آن به موزه، محل کاوش را به یک سایت- موزه شهری تبدیل کنند.

از آنجا که اجرای این ایده کار پیچیده و دشواری بود، در اردیبهشت ماه ۹۴ پژوهشگاه میراث فرهنگی (پژوهشکده‌های باستان‌شناسی و حفاظت و مرمت)، سازمان زیباسازی شهرداری تهران و اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان تهران توافق کردند تا اقدامات مشترکی را بدین منظور به انجام رسانند.

طبق توافق صورت گرفته، مقرر شد سایت مذکور و اشیا آن در اختیار اداره کل میراث فرهنگی استان تهران قرار گیرد و این اداره با همکاری پژوهشگاه میراث فرهنگی نسبت به طراحی سایت – موزه و انتخاب پیمانکار صاحب صلاحیت اقدام کند. وظیفه «برنامه‌ریزی، هماهنگی و حمایت لازم» نیز برعهده سازمان زیباسازی قرار گرفت و نهایتاً اداره کل میراث استان تهران «وظیفه مدیریت و ایجاد بستر مناسب برای هماهنگی و نظارت» را عهده‌دار شد.

اندکی بعد معلوم شد که اداره میراث فرهنگی تهران از عهده حفاظت سایت برنمی‌آید. بنابراین، در نیمه آبان‌ماه ۹۴ پژوهشگاه میراث فرهنگی با ملاحظه ناتوانی میراث تهران و آنچه بی‌انگیزگی مقام‌های شهرداری خوانده می‌شد، از ایده ایجاد سایت-موزه شهری صرف نظر کرد و نهایتاً طی یک عملیات حساس، اسکلت هفت هزار ساله خیابان مولوی به موزه ملی ایران منتقل شد. این اثر از اوایل دی‌ماه به مدت ۵۰ روز در معرض دید عموم قرار گرفت.

سعدآباد پرحرف و حدیث

از میان موزه‌های کشور، مجموعه تاریخی – فرهنگی سعدآباد تهران پرحاشیه‌ترین موزه سال ۹۴ بود. سعدآباد با دارا بودن ۱۸ موزه و کاخ موزه، لقب بزرگترین مجموعه موزه‌ای کشور را یدک می‌کشد. در نیمه دوم دی‌ماه و در اوج آلودگی هوای تهران خبر رسید که ۸ یا ۱۶ اصله درخت در محوطه شمالی کاخ سعدآباد بدون دریافت مجوزهای قانونی قطع شده است.

برخی رسانه‌ها گزارش دادند که درختان قطع شده کهنسال بوده‌اند و برای ساخت یک رستوران بریده شده‌اند اما مدیریت وقت کاخ سعدآباد و روابط عمومی سازمان میراث فرهنگی اعلام کردند که تنها چند درختچه و درخت هرز و آفت‌زا از گونه عرعر قطع شده‌ و هیچ ارزش تاریخی یا زیست محیطی برای آنها متصور نبوده است.

هرچند هیچ مرجع مستقلی نتوانست صحت و سقم هر یک از این دعاوی را مشخص کند اما نکته جالب ماجرا این بود که خبر قطع درختان از طریق فرمانده یگان حفاظت میراث فرهنگی در اختیار رسانه‌ها قرار گرفت تا گواه دیگری باشد بر استفاده مداوم از اهرم رسانه در اختلافات درونی سازمان میراث فرهنگی. از سوی دیگر، پرداختن بیش از حد برخی رسانه‌ها به این موضوع، از تداوم رویکرد حوادثی به مواریث ملی حکایت می‌کرد. نهایتاً این رخداد پر سر و صدا بدون رسیدن به نتیجه مشخصی به فراموشی سپرده شد.

رویداد دیگری که در واپسین روزهای سال ۹۴ چهره بست و سعدآباد را دوباره در کانون توجه قرار داد، تغییر مدیر این مجموعه بود. مدیر قبلی که از هفته‌ها قبل از ماجرای قطع درختان، استعفای خود را تقدیم کرده و منتظر تصمیم نهایی مدیران سازمان میراث فرهنگی بود، علاوه بر داشتن مدرک کارشناسی ارشد باستان‌شناسی و دکترای موزه‌داری، سوابقی مانند عضویت هیأت علمی و سرپرستی مرکز آموزش عالی میراث فرهنگی و عضویت در شورای راهبردی سایت‌های جهانی تخت جمشید، پاسارگاد و چغازنبیل را در کارنامه داشت اما مدیر جدید، فردی با سوابقی چون معاون فرمانداری استان زنجان، فرماندار شهریار، رباط کریم، اسلامشهر، شهر ری، هشتگرد و شهر دماوند به عرصه موزه‌داری گام نهاده بود.

بنابراین دور از انتظار نبود که انتصاب تازه با انتقادهای گسترده از سوی موزه‌داران روبه‌رو شود. نظرسنجی یکی از خبرگزاری‌ها از ۱۰۶ موزه‌دار در ۳۳ موزه کشور نشان داد که ۲/۸۰ درصد آنان با نحوه انتخاب مدیر مجموعه سعدآباد مخالف هستند.

تولد دو موزه

در حالی که شمار موزه‌های ایران حدود ۴۵۰ موزه تخمین زده می‌شود، این تعداد رو به افزایش است و در سال ۱۳۹۴ چند موزه تازه به جمع موزه‌های کشور پیوستند. در مهرماه ۹۴ در شهر تبریز – شهری که به مرغوبیت کفش‌هایش شهره است – نخستین موزه کفش ایران گشایش یافت.

همان زمان اعلام شد که در این مجموعه ۲۰۰ جفت کفش از دوره‌های مختلف تاریخی و متعلق به اقوام گوناگون به نمایش درآمده است. در بهمن ماه نیز باغ-موزه قصر تهران شاهد افتتاح نمایشگاه دائمی خودروهای کلاسیک متعلق به دهه‌های ۱۹۳۰ و ۱۹۴۰ میلادی بود که با استقبال شهروندان تهرانی روبه‌رو شد.

برای ایجاد این نمایشگاه دائمی یک سالن متحرک و مستقل از ساختمان‌های باغ موزه ساخته شد که البته ساخت آن با برخی انتقادها همراه بود؛ چرا که برخی کارشناسان نمای این ساختمان را نامتناسب با معماری موزه قصر می‌دانستند و برخی نیز معتقد بودند که نمایشگاه خودرو تناسبی با موضوعیت باغ- موزه یا همان زندان سابق قصر ندارد.

انتخابات پرحاشیه ایکوم

در نیمه دوم اسفندماه سال ۱۳۹۴ انتخابات هیأت اجرایی کمیته ملی شورای بین‌المللی موزه‌ها (ایکوم) برگزار شد و هیأت اجرایی قبلی توانستند برای هفتمین دوره متوالی، اکثریت آرا را به خود اختصاص دهند. در این انتخابات دو گروه از موزه‌داران نامزد عضویت در هیأت اجرایی بودند: گروهی از پیشکسوتان و مدیران گذشته و حال سازمان میراث فرهنگی که برنده انتخابات اعلام شدند و گروه موزه‌داران جوانی که عمدتاً در موزه‌های بیرون سازمان فعال هستند و از راهیابی به هیأت اجرایی بازماندند.

اما برخلاف انتخابات سالهای گذشته، انتخابات این دوره پرحاشیه شد زیرا گروه دوم، به استناد موادی از آیین نامه ایکوم که مقرر می‌دارد: «هر یک از اعضای شورای اجرایی نمی‌تواند برای چند دوره سه ساله متوالی در یک سمت انتخاب شود»، نامزدی اعضای هیأت اجرایی قبلی را غیرقانونی ‌دانستند. آنها همچنین انتقاداتی را به شیوه برگزاری انتخابات ایکوم وارد آوردند و اعلام داشتند که حضور مقام‌های ارشد سازمان میراث فرهنگی در رأس یک تشکل مدنی، مغایر فلسفه و ماهیت وجودی این نوع نهادهاست.

گروه اول و پیروز اما، از ورود به این مناقشه پرهیز کردند و منتقدان را به برگزاری یک نشست مشترک در سال نو فراخواندند. جدا از اینکه مقررات ایکوم جهانی، دعاوی کدام یک از طرفین را تأیید می‌کند، حاشیه ساز شدن انتخابات ایکوم دو وجه متفاوت دارد: از یک‌سو نشان می‌دهد که ایکوم در حوزه موزه‌داری از حاشیه به متن آمده و اهمیتی درخور توجه یافته است و از سوی دیگر، نگرانی‌هایی را‌ درباره اختلاف و چند دستگی در بدنه موزه‌داران کشور پدید آورده است.

دزد عروسک‌ها

یکی از تلخ‌ترین رویدادهای موزه‌های ایران در سال ۹۴ دزدیدن حدود ۱۰۰ عروسک از موزه ملی عروسک بود که برخی‌شان ۵۰ سال قدمت داشتند. این حادثه وجدان موزه‌داران کشور را سخت به درد آورد و با ابراز تأسف عمیق آنان همراه شد. این دومین سرقت از موزه عروسکها در سالهای اخیر بود و مدیر موزه درباره آن گفت: « سیستم حفاظتی موزه شامل درهای آهنی و حفاظ‌های فلزی بوده است که سارقان به طور حرفه ای آنها را باز کرده و وارد موزه شده‌اند.

قرار بود سازمان میراث فرهنگی تجهیزات ایمنی در اختیار ما قرار دهد اما تا این لحظه هنوز چیزی به دست ما نرسیده است. ماجرای سرقت را به میراث فرهنگی و پلیس اطلاع دادیم اما طبق اعلام آنها، سارقان ردی از خود به جا نگذاشته‌اند. دزدیدن عروسک‌ها در بهمن ماه رخ داد.

تغییر مدیران موزه‌های بزرگ

سال ۹۴ شاهد تغییراتی در سطح موزه‌های سازمان میراث فرهنگی بود. در اردیبهشت ماه این سال، یکی از مهمترین تغییرات مدیریتی موزه‌ها به نام موزه ملی ایران ثبت شد تا مهناز گرجی از نیروهای قدیمی موزه ملی جای خود را به جبرائیل نوکنده، باستان شناس و مدیر پیشین پایگاه جهانی گنبد کاووس بدهد. بدین ترتیب، اگرچه مدیر موزه ملی تغییر کرد اما هژمونی چند ده ساله باستان شناسان در موزه ملی تداوم یافت.

در دیماه نیز، مدیریت موزه ملی فرش – که در سالیان اخیر با رکود فعالیتها مواجه بوده است – تغییر کرد و عبدالمجید شریف زاده از کارشناسان صاحب نام حوزه هنرهای ملی و صنایع دستی به عنوان مدیر جدید معرفی شد. او در همان روز معارفه، تشکیل هیأت امنای موزه و و دعوت از چهره‌های تاثیرگذار به عنوان اعضای حقیقی و حقوقی برای حضور در جلسات هیأت امنا را مهم‌ترین مطالبه خود در راستای اجرای سیاست‌های سازمان مرکزی عنوان کرد.

تغییر دیگر، جایگزینی مدیر مجموعه تاریخی-فرهنگی گلستان (ثبت شده در فهرست میراث فرهنگی جهان) بود که در اواسط دیماه صورت گرفت و طی آن، مسعود نصرتی، جایگزین پروین ثقة‌الاسلامی شد. این انتصاب، پایان بخش یکی از طولانی‌ترین دوره‌های مدیریت کاخ گلستان بود، زیرا خانم ثقة‌الاسلامی به طور متناوب در زمان ۳ دولت مختلف مجموعا به مدت بیش از ۱۰ سال بر مسند مدیریت کاخ گلستان قرار داشت و این مجموعه تاریخی در دوره مدیریت او تحولات مختلفی را تجربه کرد.
در اسفندماه نیز مدیران دو مجموعه تاریخی – فرهنگی سعدآباد و نیاوران عوض شدند. در مجموعه سعدآباد سید بیوک موسوی مدیریت آن را برعهده گرفت. در نیاوران نیز، رحمت الله رئوف که سالها به عنوان فرمانده یگان حفاظت میراث فرهنگی و مدیرکل بازرسی سازمان انجام وظیفه کرده بود، به جای آفرین امامی، از موزه داران قدیمی نیاوران، مدیریت این مجموعه بزرگ فرهنگی را برعهده گرفت.

هنر نیوز