هنر نیوز - «توس» اندر خم هفت خوان رستم/ ۸ کیلومتری که توس را نجات می‌داد!

«توس» اندر خم هفت خوان رستم/ ۸ کیلومتری که توس را نجات می‌داد!

قرار شد ساکنان روستاهای توس «سفلی» و «علیا» جابه جا شوند و عرصه زمین‌ها از ساخت و ساز خالی و آزاد شود و جمعیت روستای «اسلامیه» نیز افزایش نیابد و مجوز ساخت و ساز بیشتر به آن داده نشود اما اینک نه تنها این روستاها جابه جا نشده‌ بلکه با آوردن امکاناتی چون آب و برق و گاز زمزمه‌هایی برای تلاش جهت گرفتن مجوز ساخت دو طبقه شنیده می‌شود تا شاید در دهه بعدی این دو طبقه نیز تبدیل به مجوز ساخت برج و پاساژ شود و گردشگران برای دیدن آرامگاه فردوسی از بالای یکی از برج‌ها صف بکشند!

به گزارش هنرنیوز، مریم اطیابی در صفحه تاق فیروزه ای روزنامه کلید گزارشی از آخرین وضعیت توس با عنوان " هفت خوان هشت کیلومتری رستم که توس را نجات می داد" نوشت:
۲۵ اردیبهشت روز بزرگداشت استاد سخن پارسی حکیم ابوالقاسم فردوسی است. بزرگ مردی که با نگارش شاهنامه چنان روایتی از اساطیر، افسانه‌ها و تاریخ ایران عرضه کرده که به قول خودش فقط می‌توان گفت:«نمیرم ازین پس که من زنده ام / که تخم سخن را پراگنده ام» اما آرامگاه فردوسی در ۲۰ کیلومتری شمال شرقی شهر مشهد در مسیر منشعب از کلات نادری به مشهد در توس واقع شده است. گفته می‌شود پیکر فردوسی را به دلیل شیعه بودن به گورستان راه ندادند و به ناچار خانواده او را درباغش دفن کرده‌اند. جایی که امروز مدفن فردوسی است در واقع باغ شخصی او بوده که در حاشیه شهر و در نزدیکی دیوار آن قرار داشته است به عبارتی او را در دروازه « رَزَن» به خاک سپردند، و از این رو مقبره این بزرگ مرد شعر و ادب پارسی را پس از بارها تخریب در طول تاریخ،حوالی همان مکان به شکل سمبلیک به سال ۱۳۱۳ خورشیدی به وسیله انجمن آثار ملی در ایران احداث کردند.

۹ دروازه و ۱۰۶ برج

اینک ما از «توس»، «تابران» و زادگاه فردوسی روستای «پاژ» که امروزه «فاز» نامیده می‌شود، چه می‌دانیم؟ در قرن ۴ هجری قمری بزرگترین شهر این منطقه، توس محسوب می‌شد. اما امروزه تنها از تابران توس قدیم باروی شهر، ارگ توس، گنبد هارونیه، بقایای مسجد جامع تابران، باغ و بنای نوساز آرامگاه فردوسی باقی مانده است. حصار کهن‌دژ تابران توس دیوار بزرگی است از خشت و گل که به طول ۶ کیلومتر بر گرد شهر تابران کشیده شده و امروزه در ۲۴ کیلومتری شمال شهر مشهد واقع است. می‌گویند زمانی باروی توس ۹ دروازه و ۱۰۶ برج داشته که امروزه تنها ۴ دروازه آن قابل تشخیص است. از سویی گفته می‌شود بخش اعظم توس در دل خاک نهان است.
تنها باره سالم باقی ‌مانده در شهرهای دوره اسلامی

محمد حسن محب‌علی- عضو هیأت راهبردی پیشین توس- به اهمیت این شهر به لحاظ تاریخی و ضرورت حفاظت این گنجینه و به دنبال آن حفظ عرصه و حریم مصوب شهر، آرامگاه، تپه، بارو، برج و دروازه تاریخی آن اشاره می‌کند و می‌گوید:« با وجود تعیین عرصه و داشتن حریم مصوب متأسفانه این شهر مورد حفاظت قرار نگرفت. این در حالی است که عکس‌های هوایی شهر هم تا سال ۱۳۳۸ به عنوان یک سند نشان می‌دهد که تا این تاریخ هیچ‌گونه سکونتی در این شهر وجود نداشته و فقط مقبره فردوسی آنجا بوده است. اما اکنون توس با قدمتی پیش از اسلام و با آثار به جا مانده از دوره اسلامی و داشتن تنها باره سالم باقی ‌مانده در شهرهای دوره اسلامی به چنین حال و روزی افتاده است.»

او توضیح می‌دهد:«درسده‌های چهارم تا هفتم، به ویژه در سده چهارم، تابران توس روزگار پر رونقی داشت و مضاف بر کشاورزی، بازرگانی و تجارت هم از شکوفایی خاصی برخوردار بود. در زمان سلجوقیان، توس دانشمندان و بزرگانی چون خواجه نظام الملک،امام محمد غزالی،احمد غزالی، اسدی توسی و شیخ توسی را در دل خود جای داد. در نیمه دوم سده ششم هجری و بعد از حمله غزنوی‌ها، تابران از درگیری‌های سلجوقیان و خوارزم شاهیان و غوریان آسیب‌های جدی دید و سرانجام در اوایل سده هفتم هجری و پس از سه نوبت حمله مغول تابران توس به کلی خراب شد. در سده هشتم هجری توس مورد حمله تیموریان قرار گرفت و خسارات فراوان دید. در دوره ایلخانی توس دوباره رونق گرفت اما حمله و قتل ۱۲ هزار تن، خرابی ارگِ توس و ویرانی حصار توس و بناهای مهم باعث شد که این شهر دیگر هرگز قد علم نکند به طوری که در دروه صفوی از آن به عنوان شهر یاد نشد.»
نامه مقام معظم رهبری برای توس

اما توس فقط مورد توجه باستان‌شناسان،کارشناسان، مرمتگران ، معماران نیست بلکه رهبر معظم انقلاب اسلامی هم بر ارزش‌های والای منطقه، حفظ و زدودن آن از هر گونه تعدی و تجاوز تأکید داشتند. پس از بازدید ایشان از توس در نوزدهمین روز از تیرماه سال ۷۵ دستخطی از مقام معظم رهبری درباره توس منتشر شد. در این متن آمده بود:«
بسم ا... الرحمن الرحیم
خدا را شکر که در حاشیه ی زیارت تابستانی مشهد مقدس رضوی علیه آلاف التحیه توفیق بازدید از مقبره ی فردوسی بزرگ و نامدار در شهر تاریخی و پر قصه ی توس نیز دست داد . اگر چه در گذشته آن مقبره و برخی یادگارهای تاریخی دیگر موجود در آن جا را دیده بودم، اما این بار هم به خاطر اهتمام به جانب مهم فرهنگی و تاریخی آن و هم به خاطر کارهای خوب آبادانی و زیبا سازی که در آن انجام شده است و هم نیز به خاطر خبرهای اسف انگیزی که از غارت ذخیره ی کم نظیر موجود در این منطقه به من رسیده بود ، آن را با دقتی بیش تر و انگیزه و میل و شوری مضاعف نگاه کردم و اکنون احساس من آن است که دولت موظف است با همّت به کار در این بخش بپردازد و آنچه تا کنون شده بسی کم تر از اندازه ی بایسته است . به امید دنبال گیری و با سپاس از مسئولان و پژوهشگران.
سید علی خامنه ای»

شورای احیای مجموعه فرهنگی - تاریخی توس

۴ماه بعد از این بازدید، مجموعه ۳۶۰ هکتاری توس شامل ارگ، برج و بارو در ۳۵ کلیومتری شمال مشهد در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. پس از آن بود که شورای عالی انقلاب فرهنگی آیین نامه شورای احیای مجموعه فرهنگی - تاریخی توس را در شهریور سال ۷۸ با هدف بررسی و تعیین سیاستهای کلی در زمینه احیای مجموعه فرهنگی - تاریخی توس و آرامگاه فردوسی و البته بررسی، تصویب و تعیین اولویتها و پیشنهادهای ارائه شده از سوی ستاد برنامه‌ریزی و هماهنگی این مجموعه همچنین نظارت بر حسن اجرای برنامه‌های مصوب تصویب کرد و در این آیین نامه قید شد اعضای این شورا هفت نفره شامل وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی به عنوان رئیس شورا، رئیس سازمان برنامه و بودجه، وزیر مسکن و شهرسازی، استاندار خراسان، قائم مقام تولیت آستان قدس رضوی، نماینده مجمع نمایندگان استان خراسان در مجلس شورای اسلامی و رئیس سازمان میراث فرهنگی کشور به عنوان دبیر شورا باشد.

از این رو در سال‌های ۸۱ و ۸۲ تصمیم گرفته شد که اعتباراتی برای حفظ این مجموعه تاریخی، لحاظ و اعتباری برای این زمینه درنظر گرفته شود. از سال ۸۴ تا سال ۹۲ هم اعتباراتی در این مجموعه برای حفظ و سازماندهی وضعیت و مرمت آثار کل مجموعه به رقم ۱۲ میلیارد تومان در سطح ملی و ۸ میلیارد تومان در سطح استانی در نظر گرفته‌شد. اما با این وجود این روزها حال توس خوب نیست و شاید نجات آن حتی از رستم دستان و رخش و سیمرغش هم برنیاید چرا که دیو سپید توسعه چنان بلایی بر سر توس آورده که نه تنها باید از طرح ثبت جهانی‌ آن برای مدت مدیدی چشم پوشید بلکه امیدی هم نیست که با ساخت و ساز روی عرصه و کشیدن لوله گاز و آب و نصب دکل برق از این شهر تاریخی بقایایی در دل خاک مانده باشد.

روزگاری نه چندان دور

از زمان‌های خیلی دور توس سخن نمی‌گوییم از یک دهه عقبتر از دهه ۹۰ خواهیم گفت،آن هنگام که قرار شد ساکنان روستاهای توس «سفلی» و «علیا» جابه جا شوند و عرصه زمین‌ها از ساخت و ساز خالی و آزاد شود و جمعیت روستای «اسلامیه» نیز افزایش نیابد و مجوز ساخت و ساز بیشتر به آن داده نشود اما اینک نه تنها این روستاها جابه جا نشده‌ بلکه با آوردن امکاناتی چون آب و برق و گاز زمزمه‌هایی برای تلاش جهت گرفتن مجوز ساخت دو طبقه شنیده می‌شود تا شاید در دهه بعدی این دو طبقه نیز تبدیل به مجوز ساخت برج و پاساژ شود و گردشگران برای دیدن آرامگاه فردوسی از بالای یکی از برج‌ها صف بکشند!

طرح آمایش منطقه تاریخی فرهنگی توس چه بود

یکی از مهمترین اقدامات بنیادی و اساسی که در سازمان میراث فرهنگی پس از تشکیل شورای احیا دنبال شد، طرح جامع مطالعاتی توس بود که توسط مدیریت وقت پایگاه پژوهشی توس – سیاووش صابری- و به کمک شرکت «مهندسین مشاور آمود» به عنوان مشاور پیگیری شد و مطالعات آن یک سال به طول انجامید. طرحی راهبردی، اجرایی، کاربردی، پژوهشی و کامل که با حضور اعضای هیأت راهبردی و با حضور رییس وقت سازمان میراث فرهنگی تصویب و به تمامی مقامات ذی ربط ابلاغ شد.

در این طرح تکلیف عرصه و حریم، ضوابط و ممنوعیت‌‌ها مشخص شد. جانمایی دانشگاه، ورزش‌های باستانی، سازه‌های مربوط به آرامگاه فردوسی هم انجام شده بود، حتی در قسمتی که عرصه و حریم نبود، مقرر شد با ضوابط، ساخت و سازی برای سکونت انجام گیرد و افق ۲۰ ساله طرح با محور حفاظت کاملاً مشخص بود تا احیای آن منطقه وسیع را در برگیرد.

یکی از طرح‌های مطرح‌شده بحث جابه‌جایی روستاهای موجود روی عرصه بود. با انتقال این روستاها به مکان دیگر قرار بود برای ساکنین بازار و کارگاه صنایع دستی راه‌اندازی شود تا این افراد رفته رفته به بیرون باره منتقل شوند.سپس درون باره را کاملاً برای فعالیت‌های گردشگری،تفریحی، فرهنگی چون شاهنامه‌خوانی، ورزش‌های باستانی و فعالیت‌های ادبی و هنری به کار گیرند.

فقط ۸ کیلومتر آن طرف‌تر

ابوالفضل مکرمی‌فر- ریئس اسبق اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری خراسان رضوی- و عضو هیأت راهبردی توس توضیح می‌دهد:« طرح امکان‌سنجی و جانمایی با تأیید طرح مطالعاتی آن توسط مسکن و شهرسازی برای کمترین آسیب به توس و همچنین مردم ساکن مد نظر قرار گرفت. سه پیشنهاد در این طرح عنوان شد نخست آنکه خانه‌های ساکنین خریداری شود. دوم آنکه زمین بدهیم و خانه‌ها‌یشان را بسازیم و یا این که زمین و پول در اختیارشان بگذاریم تا خودشان خانه‌هایشان را بسازند. حتی مدیر پروژه هم تعیین شد تا در روستای چهار برج که ۸ کیلومتری با این روستاها فاصله داشت، ساخت و ساز صورت بگیرد و عرصه‌ی تاریخی از هجمه ساخت و سازهای غیر ضروری نجات پیدا کند. به تبع آن دیگر لوله‌کشی آب و گاز و نصب دکل برق هم روی عرصه معنا پیدا نمی‌کرد.»

همزمان با مشخص شدن قراردادها و مدیر پروژه، مکرمی‌فر از کار برکنار می‌شود. این درحالی است که در طول مدیریت سیاووش صابری بر پایگاه پژوهشی توس بین سال‌های ۱۳۸۲تا ۱۳۸۸ و در دوره ریاست مکرمی فر بر میراث فرهنگی خراسان رضوی با طرح‌های ژئو فیزیک و ژئو الکترومغناطیس برای افزایش ضریب اطمینان، عرصه کاملاً مشخص و حتی گمانه‌زنی‌ها و کاوش‌های باستان‌شناسی روبروی هارونیه منجر به کشف یک مسجد و مدرسه از دل زمین می‌شود که بیانگر غنی‌بودن عرصه توس بود.

گازی که عرصه را خفه کرد!

یکی از اتفاقاتی که اعضای شورای راهبردی و صابری از آن ممانعت می‌کردند موضوع گازکشی بر روی عرصه بود که دستور صریح رییس سازمان میراث فرهنگی را نیز در تأیید این مخالفت به همراه داشت.

سعید سادات نیا -مسئول طرح آمایش منطقه تاریخی – فرهنگی توس - که در شرکت «مهندسین مشاور آمود»عضو هیأت مدیره است پیش از این درباره‌ی اتفاقات رخ داده در توس به هنرنیوز گفته بود:« عدم اجرای وعده و وعید‌های بسیار سبب شد نه تنها این ساکنین از منطقه خارج نشوند بلکه جمعیت به سرعت رو به فزونی گذارد و زمین‌خواران و دارندگان زمین با پشتیبانی برخی قدرت‌های محلی بر تشدد این وضعیت ادامه دهند و حتا نیروهای طرح آمایش را مورد ضرب و شتم قرار دهند. پس از به دست گرفتن شوراها توسط همین مالکان بزرگ و ایجاد رابطه نزدیک با فرمانداری، دهیاری و... افزایش جمعیت تا بدانجا فزونی یافت که پشت دیوار کهن دژ نیز آرایشگاه زنانه ،دکان بقالی و قصابی و...ساخته شد و به زشت‌ترین شکل منظری این ساخت و سازها توسعه یافت».

در دوره هشت ساله دولت نهم و دهم امتیازات فراوانی مانند کشیدن معابر، نصب دکل برق و در نهایت عبور لوله گاز را به این منطقه داده شد آن هم در حالی که در دل وجب به وجب این خاک بخش‌های مختلف شهر تاریخی توس مدفون شده است. هم زمان جمعیت ظرف همین چند سال از هزار نفر به چندین هزار نفر رسیده بود و قیمت زمین نیز افزایش چشمگیری یافته بود. در حین وقوع این جریانات، عبور لوله گاز به شکل مسأله‌ای جدی درآمد. بر اثر فزون خواهی و سو مدیریت‌های متوالی، گروهی جاده را بستند و اغتشاشات شهری بوجود آوردند. کسانی که پروانه و جواز نداشتند و زمین‌های خرد شده را از مالکان بزرگ خریده بودند و نهادهای قدرت هم مدیرتی روی این مسأله نداشتند، حالا دیگر به مشکلی حاد تبدیل شده بودند. همین امر حمید بقایی – معاون رییس جمهور وقت– را برآن واداشت تا محدوده سال ۸۰ را ملاک قرار دهد.

به گفته‌ی سادات نیا علی رغم مخالفت‌ها و ایستادگی‌های میراث دوستان سرانجام قرار شد محدوده سال ۸۰ ملاک قرار بگیرد و در نهایت سال ۸۹ با موافقت جمعی مقامات و کارشناسان، نقشه این محدوده برای عبور لوله گاز به امضا رسید. بر اساس این توافق مقرر شد فقط به منطقه گسترش یافته تا سال ۸۰ گاز داده شود و عبور لوله نیز به شکل هوایی نه از دل زمین باشد و مسیر آن هم از پشت باره عبور کند و به داخل باره صدمه نرسد. تا اگر روزی اهالی از منطقه رفتند، بتوان به کاوش‌ها ادامه داد. اما بعدها بخشی از این لوله کشی به صورت زمینی انجام شد و بخشی نیز اجرایی نشد.

همه آمدند اما نشد

یکی دیگر از اقداماتی که در دوره مدیریت صابری بر پایگاه توس رخ داد تملک نزدیک به ۸ هکتار زمین برای سازمان میراث فرهنگی به ارزش ۸۳۰ میلیون تومان و به منظور آزاد سازی عرصه‌ای در حریم بلافصل کهن‌دژ توس بود. مکرمی‌فر می‌گوید: «مذاکراتی هم با آستان قدس انجام شد و آنها هم همکاری‌ کردند. برخی مالکان هم زمین‌های خود را واگذار کردند. حتی قرار بود بنیاد مسکن مجری جابه‌جایی روستا‌ها و تملک و آزاد سازی آنها باشد. طبق آن قرارداد در همان دوره ۱۰میلیارد تومان در اختیار سازمان مسکن قرار گرفت. اما سیاست‌های طرح توس پس از ما به دلیل محدودیت بودجه و اعتبار و تغییر نگاه‌ها به سمت و سویی رفت که امروز می‌بینید.»

تملک اراضی چه می‌شود؟

اینک پس از ۱۵ سال، جلسه شورای احیای مجموعه فرهنگی - تاریخی توس به ریاست مسعود سلطانی‌فر – رییس سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری، محمدحسن طالبیان معاون میراث فرهنگی (دبیر شورا)، علی‌رضا رشیدیان استاندار خراسان رضوی، پیروز حناچی معاون وزیر راه و شهرسازی، سیدامیرحسین قاضی‌زاده نمایندۀ مردم خراسان در مجلس شورای اسلامی (منتخب مجمع نمایندگان)، علی داوطلب نمایندۀ وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، رجبعلی لباف خانیکی مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و محمدحسن واحدی معاون هماهنگی امور عمرانی استاندار خراسان رضوی خراسان در شهریور ۹۳ برگزار شده است.

تخصیص اعتبار دولتی به مطالعات، کاوش‌های باستان‌شناسی و مرمت بقایای معماری و یافته‌های باستان‌شناسی در این جلسه مطرح و مورد تاکید قرار گرفته است و مصوبات نخستین جلسه شورای احیای توس شامل مرمت بخشی از دروازه‌های توس، تعیین تکلیف سکونتگاه‌های توس، ساخت پیشخوان ورودی آرامگاه به‌ صورت گودالی با کمک بخش خصوصی و تعیین مکانی برای کاوش‌های باستان‌شناسی و ایجاد سایت‌موزه آرامگاه فردوسی شده است. اما در این جلسه که به ریاست معاون رئیس‌جمهور برگزار شده، هرچند ضابطه‌مند کردن ساخت و ساز در عرصه توس به عنوان اولویت سازمان مطرح شده اما تملک اراضی و املاک توسط سازمان میراث فرهنگی در دستور کار نبوده است.

محمد حسن طالبیان – معاون میراث فرهنگی- هم ضمن اعلام این خبر که جلسه دوم شورای احیا بزودی در مشهد برگزار خواهد شد، تأکید می‌کند:«با مشاور قبلی طرح صحبت کردیم تا با بررسی‌های لازم طرح و چگونگی مواجه با مسائل آن را به سمت توافقات و گرفتن مصوبات لازم هدایت کند تا پس از مطرح شدن آن در کمیته‌های اجرایی و شورای فنی، به عنوان طرح بالادستی در شورای احیا توس تصویب و مورد اجرا قرار گیرد. البته از آنجا که دستگاه‌های ذی ربط در این شورا حضور دارند، مصوبات برای تمامی آنها لازم‌الاجرا است.»

فرهاد عزیزی – مدیر کل امور پایگاه‌ها – هم درباره هیأت راهبردی کنونی توس توضیح می‌دهد:«به دلیل اهمیت این پایگاه من و مدیر کل دفتر ثبت آثار تاریخی – فرهاد نظری- نیز عضو هیأت راهبردی آن هستیم . ما یک جلسه با برخی از اعضای پیشین آن و مشاور طرح برگزار کردیم. چارت تشکیلاتی پایگاه هم مشخص شد. اما مهمترین اتفاقی که اکنون رخ داده این است ، از آنجا که توس بخش متصل شهر مشهد شده است در حال حاضر شرح خدمات طرح تفصیلی توس دوباره در حال آماده‌سازی است تا یک تصمیم درست و قاطع بین مسکن و شهرسازی، استانداری، میراث فرهنگی و شهرداری گرفته شود. در نهایت هر طرح مصوبی با همکاری دستگاه‌ها به اجرا در خواهد آمد. اما نکته قابل تأمل درک ارزش‌های توس توسط مردم و مسوولان است. وقتی ما به ارزش فردوسی و زادگاه او و به بهای گرانقدر تاریخی و فرهنگی شهر توس به عنوان یک شهر مهم دوره اسلامی پی ببریم، بیشتر مشکلات حل خواهد شد.»