هنر نیوز - مراسم عاشورا در آسياى صغير

امروزه سوگوارى امام حسين عليه‏السلام در شبه قاره هند، آناتولى و آسياى صغير، مصر و مغرب و كشورهاى آفريقايى، ايران، افغانستان، و حتى كشورهاى اروپايى رونق دارد و به عنوان يك عامل تأثيرگذار موجب ترويج تشيع در جهان شده است.

مراسم عاشورا در آسياى صغير

امروزه سوگوارى امام حسين عليه‏السلام در شبه قاره هند، آناتولى و آسياى صغير، مصر و مغرب و كشورهاى آفريقايى، ايران، افغانستان، و حتى كشورهاى اروپايى رونق دارد و به عنوان يك عامل تأثيرگذار موجب ترويج تشيع در جهان شده است.

شناخت و پژوهش اين مراسم ارزش آن را دارد كه پژوهشكده ويژه‏اى بدان اختصاص يابد. تعزيه‏گردانى، شبيه خوانى، نوحه‏گرايى، سينه و زنجير زنى در شمار ابزارهاى انتقال مفاهيم دينى و عرفانى شيعه به جهان شمرده مى‏شوند و همين ابزارها با توجه به جنبه‏هاى نمايش آيينى، زيبايى شناختى و ابعاد هنرى و نيز فرصتهايى كه براى مشاركت مردم فراهم مى‏سازند، هنر مقاومت را به مخاطبان خود آموزش مى‏دهند و در مطبوعات و كتابها و اسناد زيادى مورد بحث و گفت و گو قرار گرفته‏اند.

ما در اينجا فقط به جلوه‏هايى از اين مراسم در بخشى از قلمرو وسيع اسلام اشاره مى‏كنيم و بدون ترديد پژوهش جامع به فرصت و فراغت بيشترى نيازمند است.

۶ـ مراسم عاشورا در آسياى صغير
بر اساس نوشته متين آند محقق ترك، مراسم مربوط به كربلا را در تركيه و آسياى صغير مى‏توان به گونه‏هاى زير تقسيم كرد:

۱ـ نمايشهاى محرم در ميان ايرانيان مقيم تركيه.

۲ ـ مراسم ماه محرم و اعتقادات مربوط به آن در ميان فرقه بكتاشى و علويان.

۳ ـ ادبيات نمايشى مربوط به واقعه كربلا در تركيه(۱۶).

متين آند پس از نقل تاريخچه برگزارى مراسم محرم در ميان ايرانيان مقيم استانبول يادآور مى‏شود كه قانون جدايى دين از سياست مصوب سال ۱۳۲۹ ق مانع از آن شد كه برگزارى اين مراسم به صورت آشكار دنبال شود، ولى به صورت پنهان اين مراسم در روز دهم محرم در ميان شيعيان ادامه دارد. آنها به مسجد جامع يوسف پاشا مى‏روند و در ضمن حركت مرثيه مشهور فضولى را كه با عنوان حديقة الشعراء شناخته مى‏شود، زير لب زمزمه مى‏كنند(۱۷).

طريقت بكتاشيه و علويان تركيه كه بالغ بر بيست ميليون نفر جمعيت اين كشور را تشكيل مى‏دهند، با توجه به گرايشهاى شيعى از ديرباز مراسم محرم و صفر را در تركيه ترويج كرده‏اند(۱۸). آنها در گذشته به دليل تعصبات حاكم بر امپراتورى عثمانى، مراسم عزادارى را پنهانى انجام مى‏دادند و در سده اخير به تدريج توانسته‏اند پاره‏اى از حقوق دينى خود را به دست آورند. يكى از خواسته‏هاى دَده‏هاى علوى (علما و روحانيت علويان) برگزارى مراسم عزا در ماه محرم بوده است(۱۹).

مراسم محرم در ميان فرقه بكتاشى و علويان روستايى به ويژه در ميان طايفه‏هاى تخته‏چى، يوروك، تركمن و قزل باش هنوز هم برگزار مى‏شود. پيروان بكتاشى ضمن عزادارى در دوازده روز اول ماه محرم هر روز را با نام يكى از ائمه اثنى عشرى نامگذارى كرده، آن روز را روزه مى‏گيرند و معتقد هستند روز دوازدهم محرم امام زمان عجل اللّه‏ فرجه ظهور مى‏كند و به همين دليل در اين روز شادمانى مى‏كنند(۲۰).

در ميان بعضى از طوايف علوى، روزه ماه محرم تا پانزده روز طول مى‏كشد، دوازده روز به خاطر دوازده امام و دو روز به خاطر شهادت دو فرزند مسلم بن عقيل و يك روز به نام اوگون دور ما اوروجى كه دو شبانه روز بى‏وقفه طول مى‏كشد(۲۱). روزه‏دار در اين مدت نه تنها بايد از خوردن و آشاميدن امساك كند، بلكه نبايد سخن زشتى به زبان آورد، كار خطايى بكند يا موجود زنده‏اى را بكشد و حتى اجازه ندارد گياهان را از ريشه درآورد يا قطع كند. مردم در اين روزها وقتى به هم مى‏رسند مى‏گويند: يوه منكره (شرم بر منكرين) و لعنت يزيده (لعنت بر يزيد).

يكى ديگر از مراسم مخصوص محرم، تهيه نوعى غذا به نام عاشوراست. اين غذا يادآور گرسنگى ستمديدگان كربلاست و از بلغور گندم تهيه مى‏شود. آش ديگرى به نام دووقا چربه سى در اين ايام پخته مى‏شود و قربانى ذبح مى‏گردد.

در تكيه حاجى بكتاش نزديك كادشهر كه مركز تجمع بكتاشيها و نيز مدفن اوست، ديگ بسيار بزرگى وجود داشته كه تنها براى آش عاشورا مورد استفاده قرار مى‏گرفته است و اين ديگ بعدها به موزه آنكارا انتقال يافت. آش عاشورا با روش خاصى در اين ديگ عظيم پخته مى‏شد و پيروان حاجى بكتاش در پخش آن با يكديگر مشاركت مى‏كردند و نزديك صبح ديگ آش طى تشريفاتى از روى اجاق برداشته مى‏شد و در اختيار مردم قرار مى‏گرفت.

در تركيه يك هنر نمايشى به صورت قصه‏خوانى و مرثيه وجود دارد كه به وسيله افرادى به نام قصه خوان يا مداح اجرا مى‏شود و داستان آن غالبا در زمينه مصيبتهاى وارد شده بر شهداى كربلاست و بيشتر در محرم اجرا مى‏شود. در هنگام مرثيه خوانى قصه‏گو با حركات، فريادها و گريه و ندبه داستان مصائب كربلا را بازگو مى‏كند و شنوندگان تحت تأثير سخنان او گريه مى‏كنند و بر قاتلان و دشمنان امام حسين عليه‏السلام نفرين مى‏فرستند(۲۲).

بغداد لى روحى (متوفى ۱۶۰۵ م)، كامى آمدى (۱۷۶۶ م)، عزت ملا (متوفى ۱۸۲۹ م)، سيد مشتاق مصطفى (متوفى ۱۸۳۱ م)، عثمان نورس (متوفى ۱۸۳۶ م)، لبيب محمّد (متوفى ۱۸۶۷ م)، ضياء پاشا (متوفى ۱۸۸۰ م)، كاظم پاشا (متوفى ۱۸۸۳ م)، عثمان شمس (متوفى ۱۸۹۳ م)، مصطفى عاصم (متوفى ۱۹۰۴ م)، معلم فيض (متوفى ۱۹۱۰ م) و شرف خانم (متوفى ۱۸۰۹ م) از مرثيه‏سرايان مشهور تركيه در چند قرن اخير هستند.

مقتلهايى نيز به وسيله چند تن از نويسندگان ترك نوشته شده و روضة الشهداى واعظ كاشفى نيز به زبان استانبولى چند بار ترجمه گرديده است و بكتاشيها ده روز اول محرم را با خواندن حديقة الشهداى فضولى سپرى مى‏كنند.

پيروان فرقه رفاعيه نيز كه از مشهورترين فرقه‏هاى اهل تصوف در بالكان مى‏باشند و مركزيت آنها در شهرهاى پريزون و اوراخوواتس در ايالت كوزوو مى‏باشد، هر ساله از اول تا دهم ماه محرم با نصب پارچه‏هاى سياه رنگ در تكيه‏هاى ويژه خود، مراسم سوگوارى و عزادارى برپا مى‏كنند. پيروان اين فرقه در طول دهه اول محرم، علاوه بر روزه‏دارى، شبها نماز را با جماعت اقامه مى‏كنند و سپس تا پاسى از شب به نوحه‏خوانى و ماتم‏سرايى و بيان روايت واقعه كربلا مى‏پردازند.

در روز عاشورا با قربانى كردن گوسفند، سوگواران با آدابى خاص اطعام مى‏شوند و مراسم سوگوارى پايان مى‏يابد. اين مراسم نزد طريقت رفاعيه به مراسم ماتم مشهور است.

شجره‏نامه سيد احمد رفاعى مؤسس طريقت رفاعيه كه از حكما و بزرگان قرن دوازدهم هجرى بود و در نزديك شهر رفاعيه عراق دفن شده، به حضرت امام حسين عليه‏السلام مى‏رسد(۲۳).

اجراى مراسم ماتم و اقامه آن براى دراويش طريقت رفاعيه كه در سال ۱۲۸۱ ق به كوزوو مهاجرت كرده‏اند، ركنى از اركان دين به شمار مى‏آيد.

در حال حاضر شيخ باقى شهو به عنوان چهارمين خليفه طريقت رفاعيه در شهر اوراخوواتس رهبرى پيروان اين طريقت را به عهده دارد.

۶ ـ عزادارى حسينى در جنوب شرقى‏آسيا
عزادارى براى شهادت امام حسين عليه‏السلام در جنوب شرقى آسيا به ويژه در اندونزى، سوماترا، فيليپين و بانكوك در ميان شيعيان رواج دارد.

از ابتداى سده چهارم هجرى مسلمانان مبلغ در مجمع الجزاير اندونزى حضور يافتند و به نشر اسلام همت گماشتند. اين مبلغان مهاجر از كشورهاى خاورميانه به ويژه ايران به آنجا رفته بودند. تعدادى از مهاجران، سادات شيعى امامى بودند كه به دليل ستمهاى دوره عباسى عازم شبه قاره هند و جنوب شرقى آسيا شدند. از آن ميان، شريف هاشم نخستين حكومت اسلامى را در ملاكا و مجمع الجزاير سولو و هولو در فيليپين پايه‏گذارى كرد. اين حكومت از سال ۱۰۵۵ تا ۱۳۰۷ ق يعنى تا زمان استيلاى آمريكائيان ادامه داشت.

خانواده‏هاى شيعى هم اكنون نيز در كشورهاى اندونزى، مالزى، فيليپين، برونئى و ديگر كشورهاى مجاور پراكنده‏اند.

افكار و انديشه‏هاى شيعى و ايرانى بيشتر از طريق كاروانهاى تجارى دريايى ايران در قرن سوم هجرى و از طريق مبلغان مذهبى در نواحى غربى سوماترا رواج يافت.

شكل‏گيرى دولتهاى اسلامى در اين منطقه و نفوذ عالمان و تاجران ايرانى در دربار اسلامى اندونزى و كسب مناصب بالا، باعث ترويج فرهنگ ايرانى و شيعى در اندونزى شد.

ابن بطوطه در سده هشتم هجرى در سفرنامه خود از ايرانيان برجسته‏اى چون امير سيد شيرازى، تاج الدين اصفهانى و درياسالارى به نام بهروز ياد كرده است كه در آن زمان در جاوه و سوماتراى شمالى زندگى مى‏كرده‏اند.

بر اساس تاريخ مالاوى، سلطان علاءالدين رعايت شاه پادشاه مالاكا، شيعه مذهب بود و تفكر تشيع را در آن ناحيه تبليغ مى‏كرد و چندين حوزه علميه را در اين منطقه بنا نمود.

استاد محمّد اسد شهاب پژوهشگر و نويسنده شيعى اندونزى در كتاب تاريخ شيعه در اندونزى به ذكر مراحل سه‏گانه تاريخ شيعه در اين كشور مى‏پردازد و معتقد است مرحله اول از تاريخ شيعه با ورود مبلغان آن به اين سرزمين در سده سوم هجرى شروع شد و با حضور استعمار هلند در اواخر قرن دهم هجرى پايان يافت. مرحله دوم تاريخ شيعه در اندونزى از آغاز قرن يازدهم هجرى شروع مى‏شود و اواخر دهه سوم قرن چهاردهم به پايان مى‏رسد. در اين مرحله شيعيان به دليل مقاومت در برابر استعمار هلند با شكنجه و آزار روبه‏رو مى‏شوند؛ در نتيجه شيعه پراكنده شده، بسيارى از ميراثهاى خود را در اين كشور از دست مى‏دهد.

مرحله سوم از اوايل تا اواسط قرن چهاردهم هجرى است كه با اصلاحات سيد جمال الدين اسدآبادى روزنه‏اى تازه در زندگى شيعه در اين كشور پديد آمد(۲۴).

امروزه از سنتهاى رايج و ديرپاى جامعه مسلمانان اندونزى، مراسم دهه اول محرم به ويژه روز عاشوراست كه در نقاط مختلف اندونزى برپا مى‏شود. اين سنتهاى دينى با سنتهاى ملى درهم آميخته و شكل نخستين خود را از دست داده است. با اين حال ياد و نام امام حسين عليه‏السلام در قالب نمادهاى مذهبى و ملى در سوماترا و جاوه ادامه دارد.

در جزيره سوماترا به عزاى حسين عليه‏السلام تابوت و در جزيره جاوه به ماه محرم ماه سورآ (عاشورا) و در منطقه آچه در سوماترا، ماه حسن و حسين و در غرب سوماترا ماه تابوئيك (تابوت) مى‏گويند.

ذكر شهادت امام حسين عليه‏السلام در اين مناطق، با حمل نمادهايى چون تابوت، ذوالجناح و نيز پختن بوبورسورآ، و كانجى عاشورا يعنى غذاى عاشورا انجام مى‏شود؛ غذايى كه از گندم، شير، شكر، حبوبات و برخى از ميوه‏ها تهيه مى‏شود و ميان مردم توزيع مى‏گردد.

به اعتقاد مردم آچه انجام امورى مانند ازدواج، كارهاى مهم تجارى، كاشت يا درو، موجب هتك حرمت ماه محرم مى‏شود و هر كس كه در اين ايام به اين امور اشتغال ورزد با رويدادهاى ناگوار روبه‏رو خواهد شد.

در محرم تابوتى چوبى و تزيين شده با كاغذهاى رنگارنگ را بر دوش مى‏كشند و آن را به حركت در مى‏آورند و در شهر مى‏گردانند و در عصر عاشورا آن را به دريا مى‏اندازند.

در پنجمين روز ماه محرم، ساقه درخت موزى بريده مى‏شود. اين عمل نشانه‏اى از شجاعت حضرت قاسم در واقعه كربلاست(۲۵).

كشور برونئى (دارالاسلام) كه به عنوان سرزمينى كوچك در شمال غربى جزيره برونئو قرار دارد، باقيمانده امپراتورى بزرگ برونئو است. در اين كشور نيز مراسم محرم برگزار مى‏شود و بخشى از فرهنگ اين كشور به شمار مى‏آيد. اين امپراتورى كه شامل تمام جزيره برونئو (ايالتهاى صباح و ساراواك در مالزى شرقى و كاليمانتان اندونزى، و كشور امروزى برونئى) سنگاپور و فيليپين بود، حدود اواخر قرن پانزدهم ميلادى پذيراى اسلام شد و از زمان سلطان شريف على تاكنون ۲۹ نسل يكى پس از ديگرى و از يك نسب بر اين كشور حكومت رانده‏اند.

شريف على در فاصله سالهاى ۱۴۳۲-۱۴۲۵ م بر برونئى حكومت داشت(۲۶). بر اساس شجره‏نامه «Sombas» موجود در موزه سلطنتى برونئى در بندر سرى بگاوا، شريف على از نوادگان امام حسين عليه‏السلام بوده است(۲۷). در نتيجه سلاطين امروزى برونئى خود را از نسل پيامبر و امام حسين عليه‏السلام مى‏دانند.

در شهر بانكوك مركز تايلند نيز چند هزار شيعه زندگى مى‏كنند. بيشتر آنها از نسل يك بازرگان ايرانى به نام شيخ احمد قمى هستند. وى در سال ۱۶۰۱ م به بانكوك رفت و در اين شهر از موقعيت ويژه‏اى برخوردار شد و به تبليغ اسلام

همت گماشت(۲۸). بزرگ‏ترين مسجد شيعيان تايلند به نام پادونگ سام اسلام يا مسجد ايرانى را وى ساخت كه تاكنون چندين بار تجديد ساختمان شده است. مردم تايلند مراسم عزادارى تاسوعا و عاشورا را شبيه ايرانيان برگزار مى‏كنند.

بجز كشورهايى كه اشاره شد، امروزه با توجه به مهاجرت مسلمان به ويژه شيعيان به كشورهاى اروپايى و نيز آمريكاى شمالى، كانادا و استراليا، عزادارى و مراسم بزرگداشت سالروز شهادت سالار شهيدان ابا عبداللّه‏ الحسين عليه‏السلام و ياران وى برپا مى‏شود. نمايش رويدادهاى جانسوز كربلا توسط تعدادى از فارغ التحصيلان هنرهاى زيبا و دراماتيك و گروههاى تأتر در برخى از كالجها و دانشكده‏هاى كشورهاى ياد شده با استقبال زياد تماشاگران روبه‏رو مى‏شود و مخاطبان مسلمان و مسيحى را تحت تأثير خود قرار مى‏دهد.

۷- عاشورا در خاورميانه
مسلمانان لبنان ازگذشته‌های دور با‌ وجود حاكميت مسيحيان و كنترل عزاداری از طرف حاكمان وقت، با‌ تأثيرپذيری از ايران و عراق هم‌چنان به عزاداری می‌پردازند؛ تداوم اين عزاداری‌ها باعث‌شد تا دولت مسيحی لبنان در سال ۱۳۹۳ هجری قمری برابر با ۱۹۷۳ ميلادی روز عاشورا را برای اولين‌بار در تمامی نقاط لبنان و نهادهای دولتی، مؤسسه‌های ملی و بازار، تعطيل رسمی اعلام‌كند.

عزاداری‌ مسلمانان لبنانی در سال‌های اخير آن‌چنان به شيعيان قدرت‌داده كه توانستند در مقابل ارتش اسرائيل به خوبی مقاومت‌كرده و در حمله تابستان ۱۳۸۵
اين كشور به لبنان، اشغالگران قدس را مفتضحانه شكست‌دهند؛ اين عزاداری‌ها همچنين باعث احياء حق شيعه در مجلس و دولت لبنان شده ‌است.

در اردن نيز شيعيان روز دهم ماه محرم طبق سنت ديرينه به ياد امام حسين(ع) و يارانش، فقرا و مستمندان را اِطعام‌می‌كنند؛ در اين روز اغلب مسلمانان اعم از شيعه و سنی فعاليت‌های روزانه را تعطيل‌می‌كنند و با اقتدا به ام‌سلمه كه با شنيدن خبر شهادت امام حسين(ع) ازكار شست‌وشو دست كشيده‌بود آنان نيز از انجام امور اين‌چنين اجتناب‌می‌كنند؛ مسلمانان اين كشور در شهر «موته» دركنار مزار شهيد جعفر‌طيار به‌صورت رسمی به عزاداری‌می‌پردازند.

عربستان از ديگر كشورهای اسلامی است كه علی‌رغم سخت‌گيری‌های وهابيون در مناطقی چون الأحساء، قطيف، حضرموت، حجاز و مدينه ياد امام حسين(ع) احياء می‌شود و مردم به عزاداری می‌پردازند؛ در سال‌های اخير محدوديت‌ها از طرف دولت عربستان كمترشده و گويا آزادی بيشتری جهت عزاداری اعطا‌شده‌است.

۸- عاشورا در دیگر مناطق جهان اسلام
هم‌زمان با رواج عزاداری در دوران حكومت آل‌بويه در قلمرو ايران و عراق، در مصر از زمان حاكميت خلفای فاطمی شيعيان در مقبره ام‌كلثوم، سيده نفيسه و رأس‌الحسين به عزاداری می‌پرداختند؛ مراسم عزاداری هنوز هم در رأس الحسين ادامه‌دارد.

در كشور مراكش با فرارسيدن ماه محرم مردم آرايش و تجمل را كنار‌گذاشته و در روز عاشورا از خوردن غذا خودداری‌می‌كنند و در يك سنت عمومی زكات اموالشان را می‌پردازند.

يكی از مهم‌ترين و بزرگ‌ترين كشورهای اسلامی آفريقا الجزاير است؛ روز دهم محرم در اين كشور تعطيل رسمی است؛ استقلال الجزاير از استعمار فرانسه در سال۱۳۴۶ق قيام شيخ عبدالقادر همراه پدرش محی‌الدين حسنی نمونه‌هايی از تأثيرات فرهنگ عاشورا در اين سرزمين است.

تونس از ديگر كشورهای آفريقايی است كه مراسم ماه محرم در اين كشور از ارزش خاصی برخوردار است؛ از زمان تسلط فاطميان بر اين كشور مذهب تشيع و سنت‌های آن از جمله مراسم سوگواری ايام عاشورا جزء آيين‌های ‌اجتماعی مردم قرارگرفت؛ عاشورا تا چندی قبل جزء تعطيلات رسمی اين كشور بود ولی اكنون اين‌گونه نيست؛ مردم تونس در عزاداری‌ها از خوردن غذاهای رنگين اجتناب‌می‌كنند و صبح عاشورا به مزار اموات سرمی‌زنند.

چين از كشورهايی است كه شيعيان بومی، ايرانی و پاكستانی حضور فعالی دربرپايی عزاداری و سوگواری دارند و بيشتر اين عزاداری‌ها نيز درپكن برگزارمی‌شود.

يكی از كشورهای اروپايی كه مسلمانان در آنجا حضور فعال دارند انگلستان است؛ مسلمانان مقيم لندن و برخی شهرهای ديگر در روز عاشورا دسته های عزاداری راه انداخته و با نوحه‌سرايی و سينه‌زنی ياد و خاطره شهيدان كربلا را زنده ‌می‌كنند؛در سال های اخير با توجه به توسعه اسلام در انگلستان و حضور شيعيان مهاجر پاكستانی و ايرانی، هندی و افغانی در اين كشور مراسم بسيار باشكوهی در دهه محرم برپا می‌شود.

در تركيه نيز مسلمانان در ماه محرم به نوحه‌خوانی و زنجيرزنی می‌پردازند و غذايی به نام«افشون» درست‌كرده بين عموم تقسيم‌می‌كنند؛ درعزاداری شهر استانبول گروه‌هايی از اهل سنت به‌ويژه رجال ‌دولتی برای هم‌دردی با شيعيان شركت‌می‌كنند.

در سايه حضور دوستداران اهل‌بيت(عليهم‌السلام) در قاره آمريكا عزاداری ماه محرم به‌صورت باشكوهی برگزار می‌شود؛ حدود صد سال است كه در شهرهای مختلف آمريكا عزاداران به سينه‌زنی و نوحه‌خوانی می‌پردازند، مسلمانان شهر«بورت» و«اسبانی» در آمريكای جنوبی هودج بزرگی از طلا و نقره با زيباترين نقش و نگار جهت عزاداری سيدالشهداء تهيه‌می‌كنند و آن را در روز عاشورا به حركت در‌می‌آورند و در اين مسير بسياری ازمسيحيان و هندوها به مسلمانان ملحق‌می‌شوند و همه پشت سر آن هودج قرارمی‌گيرند.

در فرانسه، استراليا و ديگر كشورهای جهان مراسم عزاداری توسط شيعيان مهاجر و مسلمانان بومی برگزار می‌شود و سال به سال بر شكوه آن افزوده‌می‌شود.

پي نوشت:

۱۶ـ متين آند، «مراسم در آناتولى تركيه»، ترجمه افضل وثوقى، كيهان فرهنگى، سال دوم، ش ۷، مهر ۱۳۶۴.
۱۷ـ همان، ص ۲۹.
۱۸ـ تاريخچه عزادارى حسينى، ص ۳۲۱.
۱۹ـ شادان پروند ـ زهرا سبحانى، زمينه شناخت جامعه و فرهنگ تركيه، مركز مطالعات و تحقيقات فرهنگى بين‏المللى، ۱۳۷۳، ص ۸۳.
۲۰ـ كيهان فرهنگى، سال دوم، ش ۷، ص ۲۹.
۲۱ـ همان.
۲۲ـ كيهان فرهنگى، سال دوم، ش ۷، مهرماه ۱۳۶۴.
۲۳ـ نامه فرهنگ، ش ۲۵، ص ۱۸۴.
۲۴ـ چشم انداز، سال اول، ش ۳، ص ۸.
۲۵ـ محمّد اسد شهاب، صفحات من تاريخ الشيعه فى اندونيسيا، چاپ بيروت.
۲۶ـ على چگينى، اسلام در برونئى، تهران، انتشارات بين‏المللى الهدى، ص ۸۵.
۲۷- Wilkesic, Travel Account of Island, vol.۲, Manila. Philippine Book. Guide, p. ۹۱.
۲۸ـ اسكندر دلدم، «جلوه‏هاى ايران و اسلام در تايلند»، روزنامه ايران، سال اول، ش ۲۳۴، ص ۹.