هنر نیوز - نگاهی به نامزدهای جایزه ادبی «گنکور» / سایه غیرقابل گریز جهان اسلام بر استعمار فرانسه

نگاهی به نامزدهای جایزه ادبی «گنکور» / سایه غیرقابل گریز جهان اسلام بر استعمار فرانسه

پیش از بروز تنش‌ها میان فرانسویان مسلمان و غیرمسلمان به‌دلیل حملات تروریستی ماه گذشته در پاریس، جهان اسلام جایگاه ویژه‌ای در در ادبیات فرانسه داشت که نشانگر تاثیر قدرتمند خاورمیانه و شمال آفریقا بر تصورات فرهنگی این کشور اروپایی بود؛ تاثیری که گویا فرانسه نمی‌تواند از آن فرار کند.

به گزارش هنرنیوز به نقل از نشریه «نیویورک تایمز»، در ماه اکتبر دوران پیش از حملات، سه رمان از چهار اثر در فهرست نهایی مهمترین جایزه ادبی فرانسه، «گنکور» (Goncourt) موضوعاتی با رویکرد به جهان عرب داشتند. و همچنین کتاب دیگری با نام «۲۰۸۴» نیز وجود داشت که داستان ویران‌شهری را تحت حکومت خلیفه‌ای مستبد و تمامیت‌خواه روایت می‌کرد که توسط «باوآلم سنسال» (Boualem Sansal) الجزایری نوشته شده و یکی از پرفروش‌های کتاب در فرانسه بود. تمامی این کتاب‌ها هم‌چنین جوایز ادبی دیگری را نیز از آن خود کرده بودند.

این رمان‌ها نمایانگر کشوری هستند که در شکاف میان هویت کنونی و تاریخ استعمارگری‌اش گرفتار آمده و نشان می‌دهند که چگونه فرانسه این روزها میان نوستالژی گذشته و آینده در کشمکش است.

«اریک ناولو» (Eric Naulleau)، تحلیل‌گر فرهنگی و منتقد کتاب در هفته‌نامه «لو پوئن» (Le Point) پاریس می‌گوید: «ادبیات فرانسه در این سال (۲۰۱۵) بسیار سیاسی شده بود که در نتیجه دوران پرتنشی است که در آن زندگی می‌کنیم.»

رمان «۲۰۸۴» «سانسال» به‌شدت با برنده جایزه «گنکور» امسال، «قطب‌نما» (Boussole)، کتاب پرفروش دیگری نوشته «ماتیاس اینار» (Mathias Enard) که کندوکاوی است در قرن‌ها تبادیل فرهنگی میان شرق و غرب در تضاد است.

در کشوری که جایزه ادبی بسیار مهم قلمداد می‌شود، برنده این جایزه مهم از تلویزیون ملی معرفی شد، و نکته جالب این که «اینار» ناچار بود در پناه پلیس در نشست خبری حضور پیدا کند. در بیانیه هیات داوران این جایزه که به‌روشنی بوی سیاسی می‌داد، اسامی نامزدهای نهایی در «موزه ملی باردو» کشور تونس، جایی‌که تروریست‌ها ۲۲ تن را در ماه مارس کشته بودند اعلام شده بود.

در فهرست نهایی رمان «۲۰۸۴» وجود نداشت و به همین دلیل «سنسال» و برخی منتقدان هیات انتخاب را به تبعیض سیاسی متهم کردند. نویسنده «۲۰۸۴» اظهار کرد: «برای آن‌ها سخت است که به کتابی هم‌چون رمان من جایزه داده شود.» وی افزود که در رمان وی افراطی‌گری تکفیری‌ها با فاشیسم مقایسه شده است؛ این نویسنده نیجریه‌ای می‌گوید که هیات داوران از انتخاب اثری که مذهب اسلام را از افراطی‌گری جدا می‌کند در هراس هستند.

با وجود این، «برنار پیوو» (Bernard Pivot) رییس هیات داوران و «طاهر بین جلون»، رمان‌نویس و یکی از ۱۰ عضو این هیات گفته‌اند که تنها معیار انتخاب آن‌ها شایستگی هنری بوده است. «پیوو» گفته‌ است: «معیار انتخاب ما ادبی بوده است و نه سیاسی.» وی اظهار کرد که «۲۰۸۴» رمان قابل‌توجهی است اما انسجام ندارد.

این مجری برنامه‌های ادبی تلویزیون فرانسه تصریح کرد: «اگر برای اعلام نامزدهای نهایی در کشور تونس نیت سیاسی داشتیم منطقی‌تر بود که این نویسنده‌ را انتخاب می‌کردیم.»

رمان «۲۰۸۴» داستان کشوری تخیلی با نام «آبیستان» است و حکایت مردی را بیان می‌کند که اساس رژیمی تمامیت‌خواه را که با نام اسلام حکومت می‌کند زیر سئوال می‌برد.

این رمان در لایه‌ها درونی خود دیکتاتوری نظامی الجزیره را به نقد می‌کشد و بنا به گفته نویسنده آن «سانسال» برای خلق کشور «آبیستان» از کشورهای لیبی، الجزیره و افغانستان الهام گرفته شده است.

این درحالی است که «میشل هاولبک» (Michel Houellbecq) برنده پیشین جایزه «گاوکور»، که رمان پرفروش او با نام «تفویض» (Submission) که روایت‌گر داستان نخستین رییس جمهور مسلمان فرانسه در سال ۲۰۲۲ میلادی است، رمان «۲۰۸۴» را ستوده است.

«سنسال» می‌گوید: «به دوستانم گفته بودم که روزی نویسنده‌ای پیدا خواهد شد که همانند «۱۹۸۴» «جورج اورول»، داستانی درباره سال ۲۰۸۴ و حکومتی تمامیت‌خواه بنویسد. و با ظهور داعش چنین چیزی به گونه‌ای سوررئال به واقعیت پیوست؛ بنابراین باید به‌سرعت دست به‌کار می‌شدم و داستانی می‌نوشتم.»

رمان «۲۰۸۴» تا کنون ۱۹۴ هزار نسخه فروخته و پاییز آینده برگردان انگلیسی آن نیز منتشر خواهد شد.

این نویسنده نیجریه‌ای، مهندس مسلمان ۶۷ ساله است که سال ۲۰۰۴ پس از مورد نقد قرار دادن دولت «عبدالعزیز بوتقلیقه» که اکنون چهارمین دوره ریاست‌جمهوری خود را می‌گذراند، از سمت خود به‌عنوان معاون وزارت صنایع این کشور آفریقایی استعفا کرد.

در مقایسه با «۲۰۸۴»، رمان «قطب‌نما» نوشته «اینار» نگاه مثبت‌تری به تبادلات فرهنگی در پیش از حملات تروریستی پاریس دارد. داستان آن حکایت «فرانتس ریتر»، موسیقیدانی اهل شهر وین است؛ جایی که یک قرن پیش نیروهای غربی سربازان امپراتوری عثمانی را به عقب راندند. هنگامی که تلاش می‌کند ت نگاهی به زندگی گذشته خود و «سارا» زن اندیشمند اهل خاورمیانه که دوستش می‌داشت، بیندازد، تصمیم می‌گیرد سفری به ترکیه، سوریه، لبنان و ایران داشته باشد.

این رمان مورد استقبال قرار گرفته نوعی دانشنامه درباره چگونگی مواجهه شرقی است که نقاشی، ادبیات و موسیقی اروپا را دگرگون کرد؛ این که چگونه موسیقیدان شهیر اتریشی «فرانتس لیست» (Franz Liszt) تحت تاثیر موذنی مسلمان قرار می‌گیرد یا در قرن ۱۹ میلادی و در دوران نقاشان شرق‌شناس، آن‌گونه که در کتاب «شرق‌شناسی» آمده است چگونه نسلی از اندیشمندان پسااستعماری را شکل داده‌اند.

«اینار» ۴۳ ساله خود اندیشمندی عربی – پارسی (ایرانی) است که در دهه ۹۰ میلادی در دمشق و تهران زندگی می‌کرده و اکنون در بارسلونا به تدریس مشغول است.

یکی از صحنه‌های به‌یادماندنی «قطب‌نما» هنگامی است که تعدادی اندیشمند و باستان‌شناس شبی سرد را کنار آتش در بیابان «پالمیر» سوریه سپری می‌کنند. این در حالی است که سال گذشته داعش معابد کهن آن‌جا را به‌شدت تخریب کرده بود.

«اینار» خود می‌گوید: «کتاب لحنی مالیخولیایی دارد. من آدم نوستالژیکی نیستم اما امروزه خاورمیانه در آتش می‌سوزد. و اگر بخواهیم درباره سوریه سخن بگوییم، این موضوع به مرثیه‌ای تلخ بدل می‌شود زیرا وضعیت در سوریه به‌شدت وحشتناک است.»

برگردان انگلیسی این کتاب نیز پاییز آینده به بازار خواهد آمد.

دیگر رمان فهرست نهایی جایزه «گنکور» به نام «استیلا» (Les Preponderants) که به انگلیسی با شلختگی به «طبقه حاکم» (Ruling Class) ترجمه و امسال برنده آکادمی ادبیات فرانسه شده است، موضوعی مشابه «۲۰۸۴» دارد. این رمان با نگره‌ای سینمایی و روایت‌های چندگانه درهم تنیده، در دوران بحران مالی دهه ۲۰ میلادی می‌گذرد و داستان گروه فیلم‌سازی هالیوودی را روایت می‌کند که می‌خواهند در کشور بی‌نام آفریقایی تحت سیطره استعمارگران فرانسوی فیلمی بسازند؛ کشوری که در توازن قدرت میان استعمارگران و استعمارشوندگان دچار مشکل شده و هنجارهای محافظه‌کارانه اجتماعی به چالش کشیده شده است.

نویسنده فرانسوی – تونسی این اثر، «هایدی خدور» ۷۰ ساله که در پاریس زندگی می‌کند، گفته است که تنها مواجهه ملت عرب شمال آفریقا با حاکمان فرانسوی مدنظر وی نبوده است بلکه می‌خواسته نقش آمریکایی‌ها در دنیای امروز را نیز به تصویر بکشد؛ بنابراین «نظرگاه سومی نیز وجود دارد». این نویسنده می‌گوید: «ما جهان دیگری را نیز در داستان داریم.» برگردان این کتاب به زبان انگلیسی قرار است در سال ۲۰۱۷ منتشر شود.

برنده جایزه ادبی ادبی «مدچی» فرانسه (Medici)، «تیتوس عاشق برنیس» (Titus N`Aimait Pas Berenice) نوشته «ناتالی آژوآلی» ۴۹ ساله از دیگر رمان‌های حاضر در فهرست «گنکور» است. این رمان داستان عاشقانه معاصری است که از نمایشنامه «برنیس» نوشته «راسین» نویسنده قرن هفتم میلادی فرانسه است. نمایشنامه و کتاب هر دو حکایت «تیتوس»، امپراتور روم باستان را روایت می‌کنند که تصمیم می‌گیرد با «برسین»، ملکه فلسطین ازدواج کند و امپراتوری خود را گسترش دهد.

از دیگر کتاب‌های فهرست نهایی می‌توان به «این کشوری که شما را بازمی‌نماید» (Ce Pays Qui Te Ressemble) اشاره کرد که رمانی کمدی است که داستان آن در جامعه‌ای یهودی در دوران ظهور «جمال عبد الناصر» در دهه ۱۹۵۰ میلادی می‌گذرد. این رمان به قلم «توبی ناتان» ۶۷ ساله، روان – قوم‌شناس مصری به‌نگارش درآمده است. وی از سال ۱۹۵۷ در فرانسه زندگی می‌کند.

ایبنا نوشت:«خدور»، رییس هیات داوران براین باور است که جهان استعماری گذشته فرانسه هم‌چنان بر سر این کشور سایه افکنده است. او می‌گوید: «این تاریخی است کاملا پیچیده؛ درآمیخته با تراژدی و طنزی ترسناک؛ هم‌چون خود تاریخ.» وی می‌افزاید: «و این چیزی است که کشور فرانسه نمی‌تواند از آن بگریزد.»