گشت و گذاری در غرب کشور؛

قلعه والی ایلام در عهد قاجار ساخته شده‌است

6 فروردين 1391 ساعت 14:10

قلعه نظامی والی ایلام از معماری بی نظیری برخوردار است.

به گزارش هنرنیوز، قلعه والی ایلام در عهد قاجار و در دشت میان کوهی ایلام، بالای تپه چگا میرک در سال ۱۳۲۶ هجری قمری ساخته شده‌است. چشمه بی بی آب این قلعه را تامین می‌کرده‌است که به سبک گذشته با استفاده از تنبوشه آب چشمه به محوطه حیاط مرکزی قلعه هدایت می‌شده‌است. در حال حاضر قلعه در ضلع شمالی خیابان پاسداران ایلام قرار دارد و مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته‌است.

این بنای تاریخی که یادگاری از ادوله و زمان‌های پیشین و در نوع خود بی نظیر است. در سال ۱۳۲۶ قمری به دستور غلام رضا خان والی فیلی در محله‌ای بنام حسین آباد فیلی که به ده بالا مشهور بوده، احداث گردید. غلامرضاخان والی این محل و بنا را برای اسکان خود در فصل تابستان انتخاب کرده و آن را بر روی تپه‌ای نه چندان بلند احداث کرد و با توجه به آن، ارتفاع فعلی کف حیاط از اطراف آن محدوده ۵/۳ تا ۴ متر است. 

قلعه والی در زمینی به مساحت ۱۷/۴۶۸۷ متر مربع احداث گردیده‌است که از این مقدار زمین، فضای سبزی به مساحت ۴/۱۷۹۲ متر مربع در ضلع جنوبی باقی مانده‌است. قلعه نمای جنوبی و شکلی تقریباً ذوزنقه‌ای دارد این قلعه زیر بنایی برابر ۰۱/۱۴۶۶ متر مربع دارد و مساحت حیاط درونی آن برابر ۴/۱۳۶۳ متر مربع است.قلعه والی در زمان ساخت در فضایی کاملاً باز ساخته شده ولی با پیش رفت شهرنشینی اطراف آن با ساختمانهای مسکونی و اداری محصور گردید. موقعیت قلعه به نحوی است که از سمت شمال با کوچه‌ای شش متری و از سمت غرب با خیابانی هشت متری از ساختمانهای مسکونی اطراف خود جدا شده‌است. از شرق نیز با ساختمان اداری اداره کل امور اقتصاد و دارائی ایلام محصور شده شده‌است و از جنوب به خیابان پاسدارن منتهی می‌شود.
 
در ضلع شمالی قلعه تالار (شاهنشین)زیبایی وجود دارد که ابعاد و اندازه داخلی آن بزرگتر از سایر اتاقها می‌باشد. در وسط تالار حوض کوچکی قرار دارد که اطراف و داخل آن با سنگ مرمر مزین شده بود و در زمان بازسازی با کاشی‌های رنگی تزئین گردید. این حوض در اطراف چشمه‌ای که در آن زمان پر آب بوده ساخته شده ولی به مرور زمان این چشمه خشک و کم آب شده بود و برای اینکه حالت نمادین چشمه حفظ شود در باسازی قلعه با اجرای لوله کشی این قسمت نیز مرمت گردید تا به دست فراموشی سپرده نشود. وجود نرده‌های مشبک آجری به رنگ فیروزه‌ای، تراس‌های سرپوشیده ضلع جنوبی همراه با پنجره‌های مشبک با شیشه‌های الوان، اورسی‌های قلعه، ستونهای دایره‌ای، سرستونهای منقوش در ایوان، قوسهای کمانی و تزئینی و کاربندی بالای آن با کاشی‌های رنگی، درختان بلند و کهنسال کاج و حوض مستطیل شکل در صحن جلوی قلعه چشم انداز کاملاً زیبایی به قلعه و معماری آن داده‌است.
 
قلعه والی در زمان جنگ تحمیلی تا حدود ۵۰٪ تخریب شد که در سال ۱۳۶۷ با همکاری سازمان میراث فرهنگی بعد از دو سال تلاش بی وقفه در سال ۱۳۶۹ بازسازی آن به اتمام رسید و در اختیار مدیریت میراث فرهنگی استان ایلام قرار گرفت و در جریان بازسازی سعی بر آن شد که معماری و سبک دیرینه آن حفظ و تغییراتی در آن داده نشود ولی با توجه به این مسئله، تغییراتی جزئی از قبیل کارگزاری تیرآهن در سقف ایوانهای قلعه، سقف خرپشته‌ها و در اجرای طاق ضربی آنها، حذف و یا اضافه کردن دیوار در اتاقها و غیره داده شد. در اجرای سقف کلیه اتاقه، از ملات گچ و آجر استفاده شده و در آنها از انواع و اقسام قوسهای بار بر و غیر بار بر(تزئینی) استفاده شده‌است. اسامی این قوسها عبارتند از : قوس جناقی، قوس نیم دایره (حلالی) و قوس سه قسمتی. قوس سه قسمتی فقط جهت نما سازی استفاده شده و بار بر نیست و برای بار بری قسمت‌هایی که در آن از این نوع قوس استفاده قوسی پنهان که در دل دیوار جاسازی شده‌است استفاده گردید.کلیه این قوسها از نظر اجرایی به سبک قوس رومی اجرا شده‌اند و اطراف آنها با شکستگی در آجر ه، برجسته نشان داده شده و همراه با کاشی‌های ریز رنگی تزئین شده‌اند. قوسهایی که به این سبک(سبک رومی) اجرا شده‌اند از مقاومت بالایی در مقابل فشارهای وارده بر خوردار هستند.
 
در اجرای پوشش سقف اتاقه، هدف بوجود آوردن سقفی تقریباً گنبدی شکل و پشت بامی تخت و یکنواخت بوده‌است برای این امر ابتدا قوس‌های جناقی بر روی پایه‌های ۷۵ سانتیمتری اجرا شد سپس برای اینکه سقف از داخل به شکل گنبدی مانند دیده شود، با استفاده از سه کنج سازی و یا طاق چشمه در اطراف قوسهای جناغی، نمای داخلی سقف به صورت گنبدی شکل اجرا شد. در قسمت بالای دیوار فاصله بین قوسها را با خورده‌های آجر و مواد سبک پر کرده و بدین ترتیب سقفی گنبدی شکل و پشت بامی تخت بوجود آمد. کلیه دیوارهای قلعه بار بر بوده که با طاق نماهایی با ابعاد یکسان و قوسی نیم دایره تزیین شده‌اند. پوشش کلیه کف اتاقها، داخل حیاط و پشت بام قلعه آجر فرش و ملات گل و آهک بوده که در بازسازی با ملات ماسه وسیمان جایگزین گردید. برای جلو گیری از نفوذ رطوبت به داخل قلعه در هنگام بازسازی بدین ترتیب اقدام شد که ابتدا لایه‌های قبلی که شامل آجر فرش و ملات کاه و گل بود برداشته شد، سپس روی بام قیر اندود شد و بر روی لایه قیر آسفالت به ضخامت سه سانتیمتر و یک لایه ایزوگام و آسفالت اجرا گردید و برای حفظ شکل پیشین قلعه بر روی آنها یک لایه آجر فرش کشیده شد.
 
اکثر اتاق‌های قلعه تبادل داخلی داشته و تودرتو بنا شده‌اند، قلعه دارای ۲۰ اتاق بزرگ، پنج اتاق کوچک، چهار ایوان و دو تراس کوچک در ضلع جنوبی است. ضلع شرقی و غربی قلعه کاملاً با هم قرینه بوده و با کف حیاط اختلاف ارتفاعی حدود ۸۰ سانتیمتر دارند و با چهار پله سنگی با کف اتاقها و ایوان‌ها ارتباط دارند. قلعه با سه راه پله با چرخشی ۹۰درجه به پشت بام متصل می‌شود. قلعه دو برج نگهبانی به صورت نیم دایره در راس ضلع شمال شرقی و شمال غربی دارد و اطراف آن کنگره‌هایی جهت قرار گرفتن نگهبان‌ها برای دیده بانی وجود دارد. در داخل راهروها محلهایی به صورت طاق نما در دیوار احداث گردیده که محل استقرار نگهبانان بوده‌است. در راهرو مدخل ورودی ضلع شرقی، همچنین داخل اتاق شاهنشین و قسمت ورودی نگهبانی، سقف‌ها با کاشی‌های رنگی کار بندی و به وسیله گچبری‌های زیبایی تزیین شده‌اند در این قلعه شش زیر زمین در سه ضلع شمال، غرب و شرق وجود داردکه ارتفاع آنها تا زیر سقف دو متر است و روشنایی آنها به وسیله پنجره‌های مشبک آجری و رنگی از داخل حیاط تامین می‌گردد. عمده مصالح به کار رفته شده در ساختمان قلعه آجر و در مواردی از سنگ بوده‌است همانند کرسی چینی قلعه، دیوارهای حائل در ضلع جنوبی و استفاده از سنگ نما در ازاره داخل حیاط. در بازسازی قلعه در سقف‌ها و قوس ه، از ملات گچ، و در دیواره‌ها و زیر آجر فرشها از گل و آهک و در مواردی از ملات ماسه و سیمان استفاده شده‌است.

در اجراي سقف كليه اتاقه، از ملات گچ و آجر استفاده شده و در آنها از انواع و اقسام قوسهاي بار بر و غير بار بر(تزئيني) استفاده شده است. اسامي اين قوسها عبارتند از : قوس جناقي، قوس نيم دايره (حلالي) و قوس سه قسمتي. قوس سه قسمتي فقط جهت نما سازي استفاده شده و بار بر نيست و براي بار بري قسمت هايي كه در آن از اين نوع قوس استفاده قوسي پنهان كه در دل ديوار جاسازي شده است استفاده گرديد.كليه اين قوسها از نظر اجرايي به سبك قوس رومي اجرا شده اند و اطراف آنها با شكستگي در آجر ه، برجسته نشان داده شده و همراه با كاشي هاي ريز رنگي تزئين شده اند. قوسهايي كه به اين سبك(سبك رومي) اجرا شده اند از مقاومت بالايي در مقابل فشارهاي وارده بر خوردار هستند. در اجراي پوشش سقف اتاقه، هدف بوجود آوردن سقفي تقريباً گنبدي شكل و پشت بامي تخت و يكنواخت بوده است براي اين امر ابتدا قوس هاي جناقي بر روي پايه هاي ۷۵ سانتيمتري اجرا شد سپس براي اينكه سقف از داخل به شكل گنبدي مانند ديده شود، با استفاده از سه كنج سازي و يا طاق چشمه در اطراف قوسهاي جناغي، نماي داخلي سقف به صورت گنبدي شكل اجرا شد. در قسمت بالاي ديوار فاصله بين قوسها را با خورده هاي آجر و مواد سبك پر كرده و بدين ترتيب سقفي گنبدي شكل و پشت بامي تخت بوجود آمد. كليه ديوارهاي قلعه بار بر بوده كه با طاق نماهايي با ابعاد يكسان و قوسي نيم دايره تزيين شده اند. پوشش كليه كف اتاقها، داخل حياط و پشت بام قلعه آجر فرش و ملات گل و آهك بوده كه در بازسازي با ملات ماسه وسيمان جايگزين گرديد. براي جلو گيري از نفوذ رطوبت به داخل قلعه در هنگام بازسازي بدين ترتيب اقدام شد كه ابتدا لايه هاي قبلي كه شامل آجر فرش و ملات كاه و گل بود برداشته شد، سپس روي بام قير اندود شد و بر روي لايه قير آسفالت به ضخامت سه سانتيمتر و يك لايه ايزوگام و آسفالت اجرا گرديد و براي حفظ شكل پيشين قلعه بر روي آنها يك لايه آجر فرش كشيده شد. 

قلعه مذکور سه در ورودی در سه ضلع جنوب شرق و غرب دارد. ورودی اصلی قلعه در ضلع جنوبی قرار گرفته که با ۱۱ پله۲۰ سانتیمتری به داخل اتاق نگهبانی و سپس با هشت پله دیگر به کف حیاط مرتبط می‌شود. ورودی قلعه به سبک یونانی بنا شده بود. دیگر درهای قلعه به صورت خصوصی بوده و یا برای تردد مهمانها احداث شده‌اند که با راهروهایی سرپوشیده به داخل حیاط قلعه مرتبط می‌شوند، در منتها الیه دربها دو هشتی وجود دارد که نور تعدادی از اتاقها از آنجا تامین می‌شود این هشتی‌ها که در داخل یکی از آنها حوض کوچکی وجود دارد به هشت ضلع تقسیم می‌شوند. شکستگی در آجرها و اجرای طاق نماهایی در دیوار، اجرای انواع قوس بر سرنعل درگاه‌ها و ترئینات آجری بالای آنها زیبایی خاصی به هشتی‌ها داده‌است. آینه کاری در سقف اتاقها معمول بوده که بقایایی از آن در یکی از اتاقهای ضلع غربی که به نحو بسیار زیبای اجرا گردیده بر جای مانده‌است. گچبری بر روی دیوارها و سقف اتاق شاهنشین به صورت نقوشی از گل و گیاه اجرا گردیده‌است. سنگ ازاره نمای بیرونی دیوار از سنگهای تراشیده شده مستطیلی شکل است که حالت برجسته نقشهای اسلیمی مختلف آن، در نمای دیوار بکار رفته شده‌است.
 
در ضلع شمالي قلعه تالار (شاهنشين)زيبايي وجود دارد كه ابعاد و اندازه داخلي آن بزرگتر از ساير اتاقها مي باشد. در وسط تالار حوض كوچكي قرار دارد كه اطراف و داخل آن با سنگ مرمر مزين شده بود و در زمان بازسازي با كاشي هاي رنگي تزئين گرديد. اين حوض در اطراف چشمه اي كه در آن زمان پر آب بوده ساخته شده ولي به مرور زمان اين چشمه خشك و كم آب شده بود و براي اينكه حالت نمادين چشمه حفظ شود در باسازي قلعه با اجراي لوله كشي اين قسمت نيز مرمت گرديد تا به دست فراموشي سپرده نشود. وجود نرده هاي مشبك آجري به رنگ فيروزه اي، تراس هاي سرپوشيده ضلع جنوبي همراه با پنجره هاي مشبك با شيشه هاي الوان، اورسي هاي قلعه، ستونهاي دايره اي، سرستونهاي منقوش در ايوان، قوسهاي كماني و تزئيني و كاربندي بالاي آن با كاشي هاي رنگي، درختان بلند و كهنسال كاج و حوض مستطيل شكل در صحن جلوي قلعه چشم انداز كاملاً زيبايي به قلعه و معماري آن داده است.

موزه این قلعه در برگيرنده آداب و رسوم مناطق مختلف ، پوشش اقوام استان ، حرفه‌هايي همچون کشاورزي، نمدمالي ، خراطي ، چيت‌سازي ، گليم بافي و قالي بافي ، زندگي در سياه چادر ، مراسم عروسي و پيکره هايي از شخصيت‌هاي مختلف است که در قرون قبل زندگي مي‌کردند.
 
به گفته خانم فریا استارک در سفرنامه الموت لرستان و ایلام: در داخل حیاط نیز به سبک موسوم در ایران دو حوض ساخته بودند، تعدادی گل میخک و اطلس و چند درخت کوچک انار کاشته شده بود که به حیاط حالتی سرخوش و دلپذیر داده بود. بر اساس اثر محمودیان (۱۳۸۳)، این دژ بیشتر جنبه نظامی داشته و دور تپه‌ها کانالی طبیعی قرار دارد که که مانند خندقی از دژ محافظت می‌کند که در یک قسمت از این خندق طبیعی رودخانه دویرج می‌گذرد.

کد خبر: 38763

آدرس مطلب: http://www.honarnews.com/vdcgwu9w.ak9734prra.html