هنر نیوز - مشروطه‌خوانی در تئاتر

نمایش «تور عروس» به کارگردانی امیر امجد التهابات مشروطه را به درون روابط آدم‌های معمولی و زندگی روزمره می‌آورد و از همین راه موفق به نمایش تناقضات این جریان می‌شود.
پرداختن به مشروطه و بازخوانی آن در زمان حال همچون چراغ راهی برای آینده است. ورود مفاهیم تازه به جامعه ایران توسط نهضت مشروطیت چنان سریع اتفاق افتاد که با وجود تنها پنج درصد باسواد در شهرها مطالبات جامعه ایرانی دگرگون شد.
مشروطه با آنکه آغازی برای ورود تفکرات شهری و نظام یافتن آگاهی مدنی در ایران بود، اما هیچگاه مسیری برای تعمیق این مطالبات و درک صحیح از آنها نبود. بسیاری از محققان و مورخان نوین معتقدند سؤتفاهم ایرانیان درباره بسیاری از واژگان و مفاهیمی که در آن دوران رواج داشت ریشه بسیاری از مشکلات امروز جامعه ایرانی است.
همان بدفهمی‌ها بود که مطالبات جامعه و نسبت آن را با مفاهیم جدید پیچیده کرد و در نهایت بسیاری از بدیهیات و اصول توسعه را سطحی و نارس باقی گذاشت. یکی از اصلی‌ترین از‌ یاد ‌‌رفته‌های مشروطه مسئله زنان بود که از نکات مسکوت مانده در زبان مشروطه‌خواهان بود.
شاید نقطه‌ای که بجز معدود روشنفکرانی مثل آخوندزاده مشروطه‌خواه و مخالفش با هم تفاهم داشتند همین سکوت درباب مشکلات زنان بود. اغلب مورخان و روشنفکرانی که در روزگار ما به مشروطه پرداخته‌اند همین مسئله را اصلی‌ترین نشانه جانیفتادن مفاهیم مشروطه در ذهن توده‌های آن روز می‌دانند.
یکی از اصلی‌ترین جذابیت‌های این دوران برای نمایشنامه‌نویسان مدرن ایران همین نکات مغفول‌مانده و از یاد‌ رفته‌های تأمل برانگیرش است. «ندبه» اثر درخشان بهرام بیضایی و در ادامه آثاری چون «شب سیزدهم» و «پستوخانه» نوشته حمید امجد، «شهادت‌خوانی قدمشاد مطرب» از محمد رحمانیان، «کبوتری ناگهان» اثر محمد چرمشیر و آثار پراکنده‌تر دیگرانی چون مرحوم ساعدی و رادی و معاصرانی چون نغمه ثمینی تلاش‌هایی متفاوت برای بازخوانی دوباره دورانی است که پاسخ به از یاد رفته‌ها و مباحث اصلی مطرح‌شده در آن می‌تواند کلید پاسخ‌های مورد نیاز امروز باشد.
از سوی دیگر، دوران مشروطه آغاز کلید خوردن تئاتر در ایران است. همانطور که در غرب اوج‌گیری تجدد موجب احیای تئاتر شد (مانند دیگر کشف‌های فرهنگی یونان که در دوران تجدد دوباره به آنها رجوع شد)؛ آغاز آشنایی ایرانیان با تجدد هم شروع شکوفایی و اهمیت یافتن تئاتر است.
ظهور درام‌نویسی و ساختن اولین سالن‌های تئاتر در «هفتوان»، «قلعه سر» و «پایاجوک» تئاتر را همچون اصلی‌ترین نماد تجدد و البته یکی از مهمترین پایگاه‌های تولید فکر گرداند و این در حالی بود که اکثریت شهرنشین ایرانی حتی از خواندن روزنامه عاجز بودند. بنابراین شاید امروز بتوان گفت تئاتر در آن دوران نقشی فراتر از سرگرمی داشت.
در همین دوره نمایش‌های ایرانی هم رونق داشتند،نمایش‌های سوگ و سور همچون تعزیه و تخت حوضی طالبان زیادی در بین اغنیا و فقرا داشت. این نمایش‌ها از یک سو به سنت‌ها و باورهای جمعی مردم بازمی‌گشت و می‌توانست توده‌ها را بهم نزدیک‌تر کند(تعزیه) و از طرف دیگر در جشن‌های آنها با انتقاداتی به قدرت در میان شوخی‌ها و بذله‌گویی‌ها جامعه را معترض نگاه دارد (تخت حوضی). از این جهت مشروطه اصولاً منبع الهامی مهم و همیشه تازه برای درام‌نویسان است.
نمایش «تور عروس» نوشته و کار امیر امجد هم نوعی بازخوانی دوران مشروطه از اندرونی‌ها و از چشم از یاد رفته‌های جنبش آزادی‌خواهی ایران است. زنان که سلوکشان در آن دوران به نوعی نشانگر نفوذ استبداد به درون زندگی روزمره بود بیشتر از هر کس دیگری نفس به نفس حامیان و مخالفان مشروطه فرهنگی عمومی را تجربه می‌کردند.
شخصیت‌های محوری نمایش «تور عروس» دو خواهر هستند؛ مه‌لقا و ماه‌بانو که شوهر یکی قزاق است و شوهر دیگری باغبانی که در جریان مبارزات مشروطه کشته شد. در این میان جیران، دختر مه‌لقا می خواهد ازدواج کند و مردش از مشروطه خواهان است.
همین چینش شخصیت‌ها سازنده پیرنگی است پر از تضاد که در سطح مضمون نگاهی منتقدانه به مشروطه دارد و از نظر داستانی درامی پیچیده و کنش‌ساز است. نمایش «تور عروس» با گره داستانی‌اش در یک خانه التهابات مشروطه را به درون روابط آدمهای معمولی و زندگی روزمره می‌آورد و از همین راه موفق به نمایش تناقضات این جریان می‌شود.
اما این نمایش دارای ویژگی‌هایی در دیالوگ و پیرنگ است که شایسته تأمل است. دیالوگ‌های خوش‌ریتم کار از جمله تجربیاتی است که با وجود زبانی غیرمعمول به سرعت مخاطب را متمرکز می‌کند. بنابراین زبان کار خیلی زود از عاملی غیرآشنا تبدیل به عنصری پرکشش و در خدمت کنش می‌شود.
همچنین پیرنگ داستان دارای قوام و ساختاری محکم است. ساختمان نمایش به گونه‌ای است که اطلاعات در آن هرز نمی‌رود و هر چه به مخاطب در نیمه اول نمایش داده می‌شود، در نیمه دوم کار برداشت می‌شود.
نمایش امجد ترکیبی از نمایش‌های ایرانی است در بستر یک درام غربی. در اینگونه آثار - که می‌توان از «مجلس‌نامه» و «شهادت‌خوانی قدمشاد مطرب» به عنوان نمونه‌های خوبش یاد کرد - تعزیه و تخت حوض از قالب اصلی خود خارج می‌شود و تبدیل به شیوه‌ای اجرایی شده و قراردادهایشان به کمک تئاتر مرسوم می‌آید.
نمایش امیر امجد دارای این ویژگی نسبت به دو تجربه رحمانیان است که برای این تمهیدات از علائم و نشانه‌های بیرونی و آشکار استفاده نکرده، بلکه این تمهیدات را به خورد نمایش داده و در شکل شخصیت‌پردازی و میزانسن از آنها استفاده کرده است.
نمایش «تور عروس» فارغ از یکدست نبودن بازی‌ها و حضور نه چندان دلچسب زنان سیاه‌پوش به عنوان نماد و همخوان در صحنه، به لحاظ سبکی و فنون اجرایی و همچنین از نظر مضمون نوعی تکامل در مقایسه با آثار هم‌ردیف خود به حساب می‌آید.

خبرآنلاین-علیرضا نراقی