هنر نیوز - نگاهی بر روند نقاشی خط ایران

کتاب«نورعلی نور» روز یازدهم تیرماه همزمان با گشایش نمایشگاه نقاشی خط معاصر ایران در موزه هنرهای معاصر تهران رونمایی خواهد شد. این کتاب مجموعه ای از آثار جلیل رسولی هنرمند معاصر ایران است. به همین سبب لازم می دانیم در یادداشتی کوتاه به سیر نقاشی خط معاصر ایران بپردازیم.
نسبت میان انسان با سنت خویش در هنر معنا می یابد. آن جا که اندیشه ها و آمال بشر به علایق او می آمیزد و رنگ سردی را از محیط زندگی اش می زداید. نسبتی برگرفته از تاریخ و جغرافیا در برخورد با نیازهای بشری به زیبایی. شاید بتوان گفت هنگامی که هنرمند ایرانی اسلام را پذیرفت به منع صورتگری تن داد و این نقصان راهی دیگر برای بروز یافت، خط را که حامل پیام وحی بود به نقش آمیخت و هنری ازین بستر زاده شد که آن را نقاشیخط می نامند. نقاشیخط هنری است برگرفته از قلب فرهنگ ایران زمین. مجموعی است از نقش، که از دیرباز تا کنون جزء لاینفک از فرهنگ و اندیشه ایرانی است و خط، که نشانه فرهنگ و نمادی بر آغاز تاریخ است.
همان گونه که پیداست خط در بین النهرین زاده شد. اکثر صاحب نظران خط و زبانهای باستانی بر این باورند که منشاء پیدایش خط از غرب ایران یعنی جنوب بین‌النهرین و سرزمین سومر بوده‌است. سومریان چون مصری‌ها و چینی‌ها، از نخستین اقوامی هستند که تمایل به ضبط گفتار و اندیشه‌هایشان داشتند. کاتبان سومری با ابداع خط میخی تصویری جامعه بشری را از دوران مجهول و تاریک ماقبل تاریخ وارد مرحله تاریخی کردند. آنها با ابداع خط میخی دوره‌ای را آغاز کردند که به عنوان آغاز خط نویسی شهرت دارد و این آغاز تاریخ مکتوب بشر است.
گرچه پیدایش خط و کتابت نخستین بار در نیمه دوم هزاره چهارم پیش از میلاد، در جنوب بین‌النهرین و توسط کاتبان و دبیران سومری محقق شد، اما گسترش و تکامل آن به آغاز هزاره سوم پیش از میلاد برمی‌گردد. برخی حتی بر این نظرند که خط هیروگلیف مصری، هم زمان و برگرفته از خط تصویری سومری به وجود آمده‌است. این درآمد کوتاه مسیری بود به منشأ پیدایش خط که نقاشیخط مولود آن است.
نقاشيخط یا به عبارت دیگر تلفيق خط و نقاشى از ديرباز در تاريخ خط‌نگارى ملل مختلف جایگاهی ویژه دارد. نقاشی آئینه خیال است و ابزار تزئین. این امر در کنار خوشنویسی به عنوان شناسنامه فرهنگ ایرانی هنری را تولید کرده است که از هر سویه اندیشه شرقی مایه ای دارد. نقاشیخط نه به معنای امروزی، بلکه به معنای متعارف خود در فرهنگ تزئینی ایران اسلامی ریشه دارد. کاربرد خط در کتيبه‌ها و اماکن مقدس و نيز روى ظروف، مهرها، ظروف و دیگر اشیا از این دسته به حساب می آیند. ایرانیان مسلمان برای پر کردن جای خالی تزئین در هنر پس از اسلام، از کلام خدا مایه گرفتند و آن را به نقوش گیاهی آراستند . این آغاز، تولد نقاشیخط از بطن تاریخ بود.
اولین تلاش ها در جهت ابداع نقاشیخط به شکل امروزی در ایران به سه دهه قبل باز می گردد و در تعریف کنونی خود داراى قدمتى حدوداً سى ساله است. فرامرز پيلارام، رضا مافي، حسین زنده‌رودي، نصرالله افجه‌اى و محمد احصايى از پیشگامان نقاشیخط ایران بوده اند.
تاريخ نقاشيخط در ايران از دوره قاجار به‌طور جدى آغاز مى‌شود. خوشنويسان اين دوره خط را مى‌نوشتند بعد از کپى گرفتن داخل آن را رنگ‌آميزى مى‌کردند و يا گل و بوته مى‌انداختند. در حقيقت نقاشيخط اوليه، نوعی کتيبه‌نگاری است. امروزه از تلفيق خط و رنگ و نقاشى، نقاشيخط زاده شده است.
ابداع و ابتکار هنرمند معاصر در زمينه نقاشيخط بر تجربيات گذشته استوار است. در بناهاى اسلامى نمونه‌هاى درخشانی از نقاشيخط وجود دارد. و يا مرغ بسم‌ا... که هنرمندان ابرانى در قرون گذشته تحرير کرده‌اند، در تاريخ خطاطى- نقاشى ثبت شده است.
اما هنرمند خوشنويس بايد اطلاع کافى از خط و مراحل خوشنويسى داشته باشد، چون پايه و اساس هنر نقاشيخط خوشنويسى است و بعد نياز به داشتن آشنايى درباره سواد بصرى و مبادى آن دارد، يعنى بايد عناصر بصرى مثل نقطه، خط، سطح، حجم، نور و رنگ را بشناسد و با ترکيب رنگ‌ها و ويژگى رنگ‌ها آشنا باشد. مواد را بشناسد، و تجربه کند. و بعد با کمک خلاقيّت و ذهن آفرينش‌گر مى‌تواند در اين عرصه به موفقيت‌هاى چشم‌گيرى نائل شود.