جان کورنر اصطلاحی به نام «هنر ضبط‌ کردن» را در مورد مستند به‌کار می برد و برایان وینستون مستند را «ادعای واقعیت» می خواند. در تمام این تلاش‌ها و تعاریف برای مستند، یک معمای دشوار وجود دارد که چگونه می توان چیزی را که به وضوح تلاش می کند تا واقعیت را بازنمایی کند و از ابزارهای زیباشناسانه استفاده می نماید، درک نمود!
یک فیلم مستند، فیلمی است که در آن مردم و حوادث در جهان، واقعی هستند. بر خلاف شیوه داستانی که افراد و مکان‌ها ممکن است کاملا ساختگی باشند. مستند ریشه در جهان واقعیت دارد.
در ساختار روایت و تدوین چیزی که ذاتاً داستانی باشد و برای داستان گویی به‌وجود آمده باشد وجود ندارد، تفاوت اصلی در فرم یا سبک نیست؛ بلکه در منظور و محتواست. همان‌طور که شِبهه مستندها نشان دادهاند، یک فیلم میتواند داستانی و کاملا ساختگی باشد؛ ولی از زمینه ها و سبک های مستند بهره بگیرد.
به‌همین ترتیب فیلم های مستندی وجود دارند که از ساختار دراماتیک، بازسازی و سایر شیوه های داستانی برای تشدید کردن تاثیر خود استفاده کنند، و یا برخی فیلم های داستانی از گفت و گو و شیوه فیلمبرداری مستندگونه استفاده می کنند تا واقعیتر به نظر بیایند.
هر چند گریرسون (Alister Grierson) اولین کسی نبود که اصطلاح مستند را به‌کار برد؛ ولی اظهار نظرهای او درباره این موضوع بسیار با اهمیت بوده است. او ژانرهای متعددی را همچون فیلم داستانی مستند بر میشمرد، ژانر تاریخی، خانوادگی، سیاسی، جنگ و ......که در اینجا به ژانر جنگ خواهیم پرداخت.
همانطور که سریال و فیلم سینمایی با موضوع خانواده و سیاست و جنگ وجود دارد، در مقوله فیلمسازی مستند هم گونهای هست که به طور خاص به واقعیات و صحنه های دراماتیک جنگی می پردازد.
این امر در دوران جنگ جهانی اول و دوم در اروپا بسیار جالب بوده است و توانست جایگاه خاصی در جشنواره ها به خود اختصاص دهد. در ایران نیز با آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، توجه مستندسازان روی این موضوع تمرکز یافت.
فیلم «خرمشهر شهر خون»، «شهر عشق» با فیلمبرداری محمود بهادری، برنده جایزه بهترین فیلم مستند کوتاه جنگ در نخستین جشنواره فیلم فجر بود. «آبادان شهر مظلوم» ساخته محمدرضا اسلاملو نیز به قربانیان جنگ پرداخته است. در مدت هشت سال دفاع مقدس، تصاویری ثبت شده است که گاه جنبه تحلیلی دارد.
در بیشتر فیلمهای جنگی،حال و هوای خاصی وجود دارد که گاه در خارج از فضای فیلم نیز ادامه می یابد. در این برهه زمانی به منظور ایجاد یکپارچگی در انتشار اخبار مرتبط با جنگ با رسانه ها و تعیین سیاستهای کلان تبلیغات جنگ، طی جلسه ای در شورای عالی وقت دفاع مقرر شد ستادی تحت عنوان «ستاد تبلیغات جنگ» با مدیریت رئیس وقت «خبرگزاری پارس» که بعدها به «ایرنا» تغییر نام داد تشکیل و وظایف مرتبط با رسانه ها و مستندنگاری جنگ را بر عهده بگیرد.
گروه «چهل شاهد» فیلمسازان جوانی بودند که در سال ۱۳۶۱ با دوربین سوپر هشت راهی جبهه¬ها شدند فیلم «آزادی خرمشهر» از حاصل کار آنها فراهم آمده است که کیومرث منزه در واحد جنگ آن را تهیه کرده است.
گروه «فیلم شاهدان ایثار» نیز در عملیات والفجر هشت معروف به «فتح فاو» تشکیل شد و در سال ۱۳۶۱ موسسه روایت فتح در جهاد سازندگی شکل گرفت. در این میان نمیتوان قلم شیوای شهید آوینی را نادیده گرفت که در اثرگذاری آن معانی جایگاه ویژهای دارد. در این مجموعهها نزدیکترین صحنهها و لحظات دفاع مقدس ثبت شده است، فیلمهایی نیز در سایر نهادها درباره شرایط مختلف جنگ ساخته شد. تقریبا تمام کارگردانها و فیلمبردان وصدابرداران تلویزیون و سازمان تبلیغات اسلامی در جبهه کار کرده‌اند.
فیلم‌های «عملیات برون مرزی» از سیروس تسلیمی، «زندگی در ارتفاعات» از عزیزالله حمیدنژاد و .... از فیلم‌های این دوران است.
«مرثیه گمشده» خسرو سینایی حاصل سال‌های جنگ است که در سال ۶۲ به تلویزیون تحویل شد،این فیلم از زلاندنو شروع و به ایران ختم یافت و به حضور لهستانی¬ها در ایران پرداخته است.درونمایه اصلی فیلم، نفی تهاجم به فرهنگ و زندگی انسان است.
اما در دهه۶۰ مستندسازی اساساً پدیده‌ای دولتی است و بزرگترین تولیدکننده و صاحب پخش انحصاری فیلم مستند، تلویزیون است که انواع مختلف آن اعم از فیلم و مجموعه‌های تلویزیونی تولید کرد.
تعدادی از آثار دهه ۶۰ تنها در جشنواره‌ها دیده شدند اما بهرحال فضای سیاسی آن دهه و انحصار پخش سبب شد تا جریان مستندسازی فقط در حیطه فیلم‌های جنگی به چشم بیاید. و امروزه پس از ۳۰ سالی که از جنگ با همه خاطرات خوب و بدش گذشته و این اسناد و فیلم‌ها که با رشادت‌ها و از خودگذشتگی‌های بچه‌های جنگ تهیه و به‌دست ما رسیده است، بجاست که مستندهای مناسبی از رزمندگان و شرایط آن روز ایران تهیه و در اختیار نسل جوان و به خصوص نوجوانان قرار گیرد، تا باشد که واقعیت آن روزگاران در تاریخ ماندگار شود.


یادداشت: مریم میرشریفیان

هنر نیوز