اهالی نراق چشم انتظار ثبت جهانی بافت تاریخی شهرخود هستند تا با آن فخر فروشی کنند به پایتخت، شیراز، اصفهان ،کرمان، تبریز، مشهد و قم ... که تاریخ را به بهای توسعه به فراموشی سپرده‌اند.
مریم اطیابی- در کوچه‌های باریک کاهگلی روی سنگ فرشهای قدیمی قدم می‌زنی و به کلون دربهای چوبی خانه‌ها خیره می‌شوی. سرت را فرو می‌اندازی تا نگاهت را از انتهای کوچه بگیری اما جوی آب سرد وسط خیابانها خاطراتت را تازه می‌کند و تو را به یاد آسمان مه آلود و ابری، برفهای سرمستش، صدای غریبه‌های محو شده در طبیعت!!! و پیاله مسگون صبح که تو را میزبان آفتاب می‌شود و درختان و شاخه‌های گلی که از دیوار خانه به بیرون سرک می کشد، می‌اندازد؛ آری اینجا نراق است.
از هر پیچی که بگذری معماری قاجاری نراق در هر گوشه و کنار، و در بناهای قدیمی دیده می‌شود از جمله در کاروانسراهای معروفش که خود گواهی هستند بر تجاری بودن این شهر قدیمی ایرانی. حدفاصل شهرهای قم، کاشان و در ۱۵ کیلومتری دلیجان در منطقه‌ای کوهستانی و سردسیر نراق سالها است که قصه‌ی اهالی شهر را ثبت می‌کند.
قصه‌های روزگار پررونق
به تاق چار سوق و شمسه دارای کاشی‌های فیروزه‌ای و سرمه‌ای خیره می‌شوی. به سرای معاون الممالک و به روزگاری که ۱۵ نانوایی در این بازار و کاروانسرایش مشغول پخت بودند. به حجره رییس التجار، بهترین حجره بازار به روزگار پررونق به حکایت مسافران راه ابریشم! ناگهان صدای زنگوله شتری در گوشت نجوا می‌کند به دنبال صدا راهی عصار خانه ( محل استراحت چهار پایان ) می‌شوی. چند کاروان در مسیر جاده ابریشم شبی را در کاروانسرای شمس‌السلطنه گذرانده‌اند.
دربهای بزرگ گره کاری تو را فرا می‌خوانند. وقتی دست را بر در میفشاری صدای خسته آن بلند می‌شود و بعد ناگهان خود را میان کاروانسرایی می‌بینی که دورتادورش را استراحتگاه‌های تجار گرفته و بعد وقتی چشمت را ببندی میتوانی مجسم کنی که روزگاری این حیاط ساکت و آرام چه هیاهویی به خود دیده است. وقتی بازرگانان خسته از سفر بلند با بارهای ترمه و ادویه و جواهر به اینجا می‌رسیدند دور هم می‌نشستند و درکنار آتش کاروانسرا تنی می‌اسودند و چه گفتنیهایی که برای هم داشتند. یادشان به خیر باد! " محمد نراقی" بیش از ۱۵۰ سال پیش "بازار شمس السلطنه" را که مجموعه بازار و کاروانسراست بنا کرد. این بازار در جوار خود یک آب انبار هم دارد که به آب انبار" بازار" معروف است و به نظر می‌رسد همزمان با ساخت بازار احداث شده باشد که متاسفانه درحال حاضر مخزن آن تخریب و با خاک پر شده است و تنها از آن سر دری به جای مانده است.
مجموعه تاجرسرا یکی از زیباترین قسمت‌های این اثر ثبت ملی قاجاری چشم هر بیننده ای را به خود خیره می کند. "حاج مهدی نراقی" هم ۱۸۰ سال پیش تاجری بوده که بین شهرهای کاشان، نراق و همدان تجارت می‌کرده و کاروانسرایی را برای استراحت تجار و کاروانیان و عرضه کالا های تجار ی آنها و داد و ستد بین تجار نراق و دیگر شهرهای اطراف ساخته و وقف اولاد مستحق خود کرده است. گره‌کاری‌های دربهای چوبی از جنس گردوی " کاروانسرای حاج مهدی نراقی" در سراسر نراق بی‌نظیر است. او در زمان حیات خود آب انبار و حسینه حاج مهدی و حمامی را در محله بالای شهر احداث و تمامی آنها را وقف کرده است .
شاهکارهای گچ و کاهگل
هشتی‌ها، بیرونی‌‌ها، اندرونی‌ها، میهمان پذیرها، مطبخ ها، بادگیر‌های خشتی، درهای گره کاری، همراه با شیشه های رنگی و مشبک اینجا تمام اجزای خانه‌ها با تو سخن می‌گویند. می‌توان ساعت‌ها به آواز درختان تبر خورده باغ گوش فرا داد که زمزمه می‌کنند:« به کجا می‌روی؟» و تو رها از برگ شاخه‌ها، سوار بر امواج باد، دقایق پر اضطراب و تشویش را به آب می‌سپری و اهل دیار همین نزدیکی‌ها می‌شوی، اهل دیار شاهکارهای گچ و کاهگل. نمی‌توان نراق رفت و به این خانه‌ها سر نزند . همان خانه‌هایی که ابر کدورت را از آیینه ذهن می‌زدایند و پشت حصار سکوت خود روشنایی خورشید شرق را به تصویر می‌کشند.
خانه فاضلین نراقی با قدمت بیش از ۲۸۰ سال، خانه ۲۰۰ ساله مرحوم حاج تقی خان رئوفی، خانه مرحوم محمد رئوفی با باغچه‌ای زیبا و حوضی در میان، خانه ۲۰۰ ساله غلامحسین خان نراقی، خانه حسینعلی خان صفایی که به علت کم توجهی صاحبان و مسوولان مربوطه تخریب و از آن در ذهن سالخوردگان شهر تنها خاطراتی به جای مانده است، خانه حاجی خان نراقی، خانه ۱۸۰ ساله مرحوم آمیرزا منصور قاسمی که بزرگترین بادگیر نراق، زیبا ترین درهای گره کاری شده و پنجره های مشبک همراه با شیشه‌های رنگی و زیبا ترین گچبری و تزئینات داخلی ساختمان را در شهر نراق در دل خود جای داده است. خانه فروغی‌ها در محله بالا و در ضلع جنوبی شهر با ۲۰۰ سال قدمت که خانه پدری مرحوم فروغی خواننده و موسیقیدان معاصر ایران است که در هنگام مرگ وصیت می‌کند او را در روستای قرقره از توابع بوئین زهرا که بسیار شبیه به نراق است ، دفن کنند.
«نرعراق » کجاست؟برخی نامش را برگرفته از نام ستاره‌ای می‌دانند. اما گروهی آن را «نرعراق» می‌دانند چرا که «نر» یا «نره» به معنای برآمدگی و بلندی زمین است. و چون سلطان‌آباد (اراک) را به نام عراق می‌شناختند و شهر نراق در بلندترین نقطه عراق عجم قرار داشت آن را «نر عراق» یا «نره عراق» نام نهادند و به مرور زمان، «نر عراق» به «نراق» تبدیل شد. برخی مورخان، تاریخ شکل‌گیری این شهر را قبل از اسلام می‌دانند و معتقدند در ابتدا ۷ روستا در مجاورت هم در این ناحیه وجود داشته است که اهالی آنها به دین مجوس و گبر بوده‌اند. گرینان ( ابتدای جاده جاسب در گردنه نراق )، بیدشک علیا، بیدشک سفلا، کندقه، منظریه ( بالاتر از دانشگاه شمال جاده )، شریف آباد و شمس آباد ( منطقه کنونی شهرک فاضل )، در چاله سرخ تا کوه درزو ( منطقه پا چنار قاضی ) این هفت محله هستند.
برخی هم معتقدند نراق امروزی در دوره‌های پس از ورود اسلام به ایران و توسط شخصی ملقب به ریش‌بلند که سمت کدخدایی داشته، در مکان نراق سفلی احداث شده است. برخی دیگر می‌گویند با مطالعه تاریخ قم و کاشان مشخص می‌شود که بعد از ورود اسلام به ایران تعدادی از اشعریون قم و کاشان که اصالتا از اعراب اهل یمن هستند در اواخر قرن اول هجری و اوایل قرن دوم هسته اولیه شهر نراق به شکل امروزی را در منطقه محله سفلی به محوریت مسجد امام حسن ( ع) شکل می‌دهند.
ساکنان شهر نراق که قبل از اسلام اقوام گبربودند یکی از عبادتگاه‌های خود را در همین مکان فعلی مسجد امام حسن قرار داده که بعد از ورود اسلام به ایران و تاثیر اشعریون پیرو امامت و ولایت از همان ابتدا به مذهب شیعه روی آورده و ظاهرا به لحاظ تقدس مذهبی که این مکان در نزد ساکنان داشته است بنای مسجد امام حسن را بر روی آتشکده موجود احداث کرده‌اند . بسیاری از کارشناسان باستان‌شناسی با دیدن فرم و شکل و جهت احداث بنا این نظریه را ارائه می‌کنند که این مکان در ابتدا مسجد نبوده و معماری آن به قبل از اسلام و به معماری دوره ساسانی بر می گردد.
۲۰۰۰سال زندگی
آثار به جای مانده از سکونت در قلعه و دژ مستحکم ال ، آثار و شواهد موجود در تپه تاریخی گرینان ، تپه تاریخی کافران در منطقه بیدشکین ( امامزاده زبیده خاتون ) ، کوه درزو، منطقه درچاله سرخ و مرغزار و منطقه شریف آباد تمامی اثبات می کند که اقوامی به صورت پراکنده در این نواحی زندگی کرده و دارای تمدن و فرهنگ خاص خود بوده اند. برای مثال سفال‌های عصر ساسانی ، اشکانی ، سلوکیان و هخامنشیان در تپه کوه کافران به وضوح در روی بستر تپه دیده می‌شود و در حال حاضر این مناطق توسط میراث فرهنگی به عنوان تپه‌های باستانی به ثبت رسیده است تا در زمان مناسب بر روی آنها کاوش‌های باستان شناسی صورت گیرد.
مسجد امام حسن قدیمی ترین بنای تاریخی شهر نراق
مسجد ثبت ملی امام حسن(ع) واقع در محله سفلای نراق بنایی است کاملا خشتی با تزئینات ساده گچ در سه بخش چهار طاقی . نظرات متعددی در خصوص این بنا توسط کارشناسان مختلف میراث فرهنگی طرح شده است. برخی به لحاظ نوع معماری و چهار طاقی بودن بنا و انحرافی که نسبت به قبله دارد آن را به دوره قبل از اسلام و هسته اصلی آن را آتشکده می دانند که بعد‌ها با ورود اسلام به منطقه تبدیل به مسجد شده است. تعدادی از کارشناسان این بنا را متعلق به دوره ایلخانی یعنی تقریبا ۷۰۰ سال پیش و برخی متعلق به دوره صفویه می دانند.
در بین مردم شهر نراق این باور وجود دارد که امام حسن مجتبی (ع) در این مکان در زمان مسافرت به ایران اقامه نماز کرده و منبر رفته است، لذا به همین دلیل مسجد امام حسن در اذهان عمومی ساکنان شهر مکانی مقدس به شمار می رود و همچون بنای امامزاده و شاید هم بیشتر مورد توجه نراقیها است. در وسط حیاط مسجد امام حسن درخت چنار۵۰۰ ساله‌ای وجود دارد. از دیگر زیبایی‌های این بنا وجود دو سر ستون مقرنس چوبی است که جلوه خاصی به بنا بخشیده است.
باز این چه شورش است؟
راستی كتیبه‌های منقش به تركیب بند معروف محتشم کاشانی، این مدیحه سرای بلند آوازه را در هیبت بیرق‌های سرخ و سیاه، حال و هوای تكیه‌ها و حسینیه‌های عاشورایی نمی‌توان فراموش کرد.
او فرزند خواجه میراحمد از خاندان متمکن نراقی است که دارای لقب شمس الشعرای کاشانی چامه سرای ایرانی درآغاز سده ده هجری و هم دوره با پادشاهی شاه طهماسب صفوی است که در کاشان زاده شد ، بیشتر دوران‌زندگی خود را در این شهر گذراند و در همین شهر هم در ربیع الاول سال ۹۹۶هجری درگذشت و محل دفن او بعد ها مورد احترام مردم قرار گرفت. ملا مهدی نراقی و ملااحمد نراقی(فاضل) دو تن از بزرگان این شهرهند.
بفرمایید آب!
در کنار پناهگاه حیات وحش جاسب ، غار چال نخجیر، بازار، میل، امامزاده یحیی، امامزاده بی بی زبیده خاتون(س) و امامزاده سلیمان، آب انبار حاج مهدی، می‌توانید مسجد جامع (جمعه) نراق در نزدیکی حمام قدیمی، آب انبار حاج مهدی و حسینیه این شهر را هم ببینید. این مسجد که فاصله کمی تا با بازار قدیمی نراق دارد در سال ۱۲۴۳ قمری و در زمان فتحعلی‌شاه قاجار ساخته شده است.
اینجا کنار در مسجد، حوض کوچکی قرار دارد که آب از میان فواره آن بیرون میریزد . صدای شر شر آب در سکوت باور نکردنی کوچه‌های کاهگلی شهر و در کنار معنویت مسجد شما را به داخل می‌کشاند تا لب حوض سنگی بنشینید و با گرفتن وضو آسمان را قبله کنید و بر سنگ فرش خاکی نراق نماز بگذارید.
اما این آب لطیف و گوارا که جان دوباره می‌بخشد به کوچه‌های کاهگلی نراق، از کجا سرچشمه می‌گیرد؟ می‌گویند ۲۰۰ سال پیش"حاج الله داد" خیر نراقی این قنات را حفر می‌کند و آن را وقف آب شرب مردم می‌سازد.این قنات از بالادست سرازیر می‌شود و به خانه های مردم راه میابد.هرخانه سازه ای به شکل آب انبار دارد که امکان دسترسی به این آب را برای صاحب خانه فراهم می‌کند. پس اگر در هر خانه را بکوبی و داخل شوی "سیپک" های خانه‌ها را می‌بینی. یعنی جایی به سی پله که آب قنات زیر آن جاری است و دمای محیطی خنکی را برای اهل خانه مهیا می‌سازد. اینجا به نوعی یخچالخانه‌های مردم نراق هم بوده است. روحت شاد " حاج الله داد"!
در انتظار ثبت جهانی
حالا شهر نراق با قدمتی دو هزارساله پس از ماسوله به عنوان دومین شهر ویژه دارای طرح جامع کشور است. قرار است پرونده ثبت جهانی بافت تاریخی نراق سال آینده به شورای بین المللی آثار و محوطه های فرهنگی ، تاریخی ارسال شود تا با ایجاد بستر ارزیابی و تشخیص معیارها و شرایط اصالت، مراحل ثبت در فهرست میراث جهانی مهیا شود.
شهردار نراق در این باره می‌گوید:«بافت قدیم شهر نراق با اعتبار هفت میلیارد ریال سال های گذشته مرمت و احیا شد و بستر تصویب آن به عنوان شهرهای ویژه کشور دارای طرح فراهم آمد. در صورتی که بعد از تصویب طرح جامع شهر نراق سالانه ۱۰میلیارد ریال اعتبار تخصیص داده می‌شد و روند مرمت، احیا و کاربری بخشی بافت نراق تسریع می‌شد، ثبت جهانی آن سرعت می گرفت.»
محمود مرادی درباره چرایی حفظ بافت تاریخی نراق با اشاره به این که صرف علاقه‌مندی به آثار تاریخی مطرح نیست و او هم مانند سایر شهرداران به توسعه بسیار علاقه‌مند است، می‌افزاید:« اما ما به دنبال توسعه پایدار هستیم. و حفظ میراث فرهنگی و محیط زیست یکی از راه‌های رسیدن به توسعه پایدار است. یکی از مباحث مهم شهری امروزه بحث هویت شهری است و شهرهایی در دنیا می‌توانندعرض اندام کنند که هویت و ارزش‌های شهری خود را حفظ کرده و بتوانند آن را به دنیا معرفی کنند. اکنون سیاست‌های ما برای توسعه شهر دقیقاً منطبق است با سیاست‌های میراث فرهنگی برای حفظ آثار تاریخی شهر و مدعی هستیم که ما می‌توانیم یک الگوی توسعه برای دیگر شهرهای کشور باشیم.»
شهردار نراق که به همراه شهرداران تبریز، همدان، قزوین و کاشان در اجلاس جهانی شهرداران جهان و سومین کنفرانس جهانی شهرهای اسلامی که ششم و هفتم مرداد در مقر سازمان ملل در وین اتریش برگزار شده، شرکت کرده است، از تعجب و علاقه‌مندی شهرداران کشورهای دیگر سخن می‌گوید که حفظ بافت تاریخی در برخی شهرهای ایران برایشان جذاب بوده است.
توسعه تاریخ مصرف گذشته
اما چرا سایر شهرداران کشور خواهان توسعه از نوع الگوی توسعه پایدار نیستند؟ مرادی در پاسخ اظهار می‌کند:« من نمی‌توانم بگویم چرا آنها چنین نمی‌کنند اما می‌دانم این نوع توسعه ۵۰ سال پیش مورد استفاده قرار گرفته و پس از انتقادات فراوان در دنیا رو به انقراض رفته است. شاید ما خودمان را به روز نکرده‌ایم و در مدیریت شهری به دنبال کمیت از جمله احداث پل‌ها و معابر و اتوبان‌های بیشتر هستیم و اینها را ملاک قرار داده‌ایم.
از این رو بافت‌های تاریخی را به بهانه بافت فرسوده تخریب می‌کنیم. به نظرم در یک الگوی توسعه پایدار بومی، توسعه ای که بر پایه فرهنگ، تاریخ وسبک زندگی ایران اسلامی تعریف شده، به جای کمیت طول و عرض شهر و تعداد ساکنان آن به کیفیت و دارا بودن شاخص‌های لازم توجه دارد.»
امان از ذهن مردم!
وی با تأکید بر این که متأسفانه اکنون یک الگوی توسعه پایدار به منظور حفظ بافت‌های تاریخی و اسلامی در شهرهای ایران وجود ندارد از تمایل مردم نراق به مشارکت در حفظ داشته‌های هویتی، تاریخی و فرهنگی و مذهبی این شهر خبرمی‌دهد. او معتقد است توسعه پیش از همه باید در ذهن مردم یک منطقه صورت بگیرد در این صورت حتی اگر مسوولان تمایل به تخلف از این مسیر داشته باشند مردم یک شهر جلوی آنها را می‌گیرند. و مردم خواهان این نوع از مطالبات از مسوولان شهری می‌شوند. از آنها می‌خواهند برایشان کتابخانه، خانه فرهنگ، فرهنگسرا و... بسازند. از آنها می‌خواهند که باغات را حفظ کنند، بناها و بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی را حفظ کنند. و وقتی در یک فرایند دموکراسی به اعضای شورای شهر رأی می‌دهند یعنی از آنها می‌خواهند که بروید و شهر را در این چارچوب و قالب بسازید. و آنها هم شهرداری را انتخاب می‌کنند که در این راستا دارای برنامه باشد.
مرادی به این موضوع هم اعتقاد دارد که شاید در شهرهای بزرگ و مهاجر پذیر یک نوع انسجام فرهنگی وجود نداشته باشد و آنها خواستار توسعه برمبنای توسعه پایدار و حفظ ارزش‌ها و داشته‌های فرهنگی، تاریخی و طبیعی نباشند اما در شهرهایی مانند نراق بیش از ۹۰ درصد مردم نسل اندر نسل اهل همین خطه‌اند و به نوعی اصالت آنها مشهود است.
مسلم است که عُلق خاطر به آب و خاک در رگ و خون همه انسان‌ها وجود دارد و نراقیها نیز پس از تشریح برنامه‌های شهری بر حفظ این داشته‌ها تأکید داشته‌اند.
اکنون اهالی نراق چشم انتظار ثبت جهانی بافت تاریخی شهرخود هستند تا با آن فخر فروشی کنند به پایتخت، شیراز، اصفهان ،کرمان، تبریز، مشهد و قم ... که تاریخ را به بهای توسعه به فراموشی سپرده‌اند.
.JPG)
