هنر نیوز - ۴ لایه تاریخی در کف خیابان انصاری شرقی وجود دارد

کاوش‌های خیابان انصاری شرقی از زبان ناصر چگینی؛

۴ لایه تاریخی در کف خیابان انصاری شرقی وجود دارد

در حالی که مسئولان شهری قزوین در تلاشند تا خیابان انصاری شرقی را عبور دهند باستان‌شناسان و مسئولان میراث فرهنگی با کاوش مسجد- مدرسه حیدریه و حمام بلاغی به یافته‌های جدیدی در مورد توسعه شهری قزوین دست یافتند که هر نوع تخریبی در این منطقه هویت تاریخی این شهر را زیر سوال می‌برد.

مریم اطیابی- به گزارش هنرنیوز، عبور خیابان انصاری تا کنون با فراز و فرودهای زیادی روبه رو بوده است. با وجود تلاش مسئولان شهری برای موجه نشان دادن این طرح کارشناسان حوزه میراث فرهنگی و حتا ترافیکی معتقدند که عبور این خیابان بافت تاریخی شهر قزوین را تکه تکه کرده و کمکی هم به رفع معضل ترافیک نمی‌کند . در این زمینه با ناصر نوروززاده چگینی- سرپرست کاوش مسجد- مدرسه حیدریه – در خیابان انصاری شرقی به گفت و گو نشستیم.

هنرنیوز: طرح احداث خیابان انصاری به چه زمانی باز می‌گردد؟

احداث خیابان شهیدانصاری در فاز اول از سال ۱۳۵۰ش نقطه شده تا خیابانی با مقطع عرضی بالا و طولی بافت تاریخی را به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم کند. در طرح تفصیلی شارمند ۱۳۷۰ ه.ش خیابان انصاری شرقی دیده شده است. انصاری شرقی در طرح‌های جامع قبلی وجود نداشته و افق این طرح در سال ۱۳۸۰ه. ش به پایان رسیده است. طرح جامع و تفصیلی شارمند (۱۳۷۰ه. ش) با اضافه کردن قسمت انصاری شرقی در امتداد انصاری وسط (کورش) و انصاری غربی که در طرح‌های جامع و تفصیلی «مندا» و «مسکون» آورده شده بود به دنبال حل معضل ترافیک مرکز شهر قزوین بوده است غافل از این که بحث خیابان انصاری از پیش از انقلاب تا پس ازانقلاب و تداوم آن در دهه ۸۰ کار اشتباهی بوده که بخش‌هایی از بافت تاریخی غربی بافت قدیم شهر قزوین مثل محله «مَغلَوا »را قطع کرده و در جوار آن ساختمانهای بسیار شیک ساخته است.
با این کار یک خط قرمز در یک منطقه سبز ایجاد کردند درست مانند آنکه بخواهند یک خط آتش شعله‌ور باغ میان این خط را از بین نبرد و گسترش نیابد.
از سویی افرادی با خرید باغ و زمین به دنبال احسنت کردن سرمایه‌شان هستند، مالکان همیشه علاقه‌مند هستند که قیمت زمین‌هایشان بالا برود. و اگر اصراری نبینند، زمین‌هایشان را می فروشند. در این بین عده‌ای حتا پیش از آنکه طرح خیابان اجرا شود آن را از افراد می‌خرند تا سود بیشتری ببرند.

هنرنیوز: انصاری شرقی از کجا آغاز می‌شود و اگر عبور آن تداوم یابد چه می‌‌شود؟

در واقع انصاری شرقی از انتهای شمالی خیابان سپه آغاز می‌شود و به انتهای شرقی شهر، میدان ولی‌عصر(عج) قزوین پیوند می‌خورد. در این بین شهرداری و سازمان عمران و بهسازی یکسری از زمینها و منازل را لکه لکه از مردم خریدند و تسطیح کردند. خیلی از افراد هم راضی به فروش نبودند. همانطور که گفتم آتش اشاره شده نه تنها بافت قدیمی شهر را تکه تکه و از بین می برد بلکه ساختار اجتماعی منطقه را به هم می‌زند و مردم را در شهر جا به جا می‌کند و آنچه تعلق خاطر مردم به محله‌شان است را از بین می‌برد. در این صورت حوزه‌های محله‌ای امحا می‌شود.

هنرنیوز : در باره محله‌ی « بُلاغی» هم توضیح دهید؟

خیابان انصاری شرقی از محله‌ی «بُلاغی» رد می‌شود و بعد از این ماجرا چیزی از این محله وجود خارجی نخواهد داشت. ضمن آنکه طی این سالها دراین طرح جا به جایی هم انجام داده‌اند. و مسیر آخر از گوشه‌ی جنوب شرقی خیابان سپه وارد بافت می‌شود. در مسیر با فاصله بسیار اندکی از این نقطه، منطقه بلاغی واقع است که مجموعه بهم پیوسته‌ای از آثار را در خود جا داده است. ضمن آنکه اعتقاد دارم توسعه شهر قزوین بعد از دوره سلجوقی یعنی در دوره ایلخانی و تیموری در واقع در این محدوده مورد تهاجم واقع شده است.

با عبور خیابان انصاری شرقی بخشی از گروه‌های اطلاعاتی که چه به صورت بناهای سرپا و چه به صورت آثار زیر خاک و پنهان از بین خواهد رفت . طرح انصاری شرقی با مصوبات مکرری از سوی کمیسیون ماده ۵ تغییر یافت از جمله مهم‌ترین آن‌ها تغییر مسیر انتهایی خیابان انصاری شرقی و نزدیک شدن آن به کوچه محمدیه و کاهش مقطع عرضی آن به اندازه ۲۴ متر است. عرض خیابان از یک طرف و ساخت و ساز هم از سمت دیگر یک کریدور و شخم‌زنی و شیاری در شهر به وجود می آورد.

هنرنیوز: پیش از این عرض خیابان چقدر بوده است؟

اصلاً خیابانی نبوده است . قرار است با عبور این خیابان مجتمع تجاری در دو طرف ایجاد شود. وقتی خیابان را طراحی می‌کنید طبیعی است نمی‌توانید همان بافت قدیمی را نگه دارید. بافت تاریخی به شکل شطرنجی نیست بلکه کج و معوج است. معابر یکی این طرف تر و یکی آن طرف است درنتیجه هنگام کشیدن خیابان شهرداری موظف می‌شود زمینهایی با عرض ۱۰متر .... را به ساختمانهایی مسکونی و تجاری درجداره خیابان تبدیل کند، همان اتفاقی که در خیابان نواب افتاده و یک کریدور از شمال به جنوب تهران کشیده شده، همین اتفاق در انصاری خواهد افتاد که به زعم برخی بافت فرسوده است. و این مصداق آن است که در بافت تاریخی تهران چنین اقدامی انجام شود.

هنرنیوز: ظاهراً این خیابان قصد داشته نیمی از محوطه اطراف مسجد حیدریه درقسمت شمالی آن را تخریب کرده و بیندازد درخیابان و مسجد درجداره خیابان باقی بماند؟

درگذشته وقتی مسجد و مدرسه حیدریه را به شماره ۲۰۰ در سال ۱۳۱۲ ثبت می‌کنند در پرونده ثبتی قید می‌شود مسجد سلجوقی – مغولی در میان یک مدرسه قاجاری پس از آن وزارت معارف از این ساختمانه به عنوان مدرسه استفاده می‌کند. دو سه تا مدرسه در این محل تا دهه ۳۰ کاربری داشتند از جمله ساختمان قدیمی مدرسه که در اطراف مسجد است. با تغییراتی که در طول زمان در این مدرسه رخ داده بود در دهه ۳۰ به علت خرابی بیش از حد عنوان می‌کنند که این ساختمان نمی‌تواند کاربری مدرسه داشته باشد و شروع به تخریب این مدرسه قاجاری می‌کنند و دبیرستان «رهنما» را که تا زمان انقلاب به این نام خوانده می‌شد روی عرصه مدرسه قاجاری حداث می‌کنند.

پس در آن زمان غفلتی صورت گرفته و یک بنای ثبتی تخریب شد. البته تمام بنا را بر نمی‌دارند بلکه پایه‌ها و بنیاد بنا را حفظ می‌کنند و روی پایه‌های بنای تاریخی یک بنای جدید را احداث می‌کنند.

هنرنیوز: عرصه و حریم این بنای ثبتی چگونه تعیین شده بود؟

پیش از آنکه وزارت فرهنگ و هنر تشکیل شود، وزارت آموزش و پروش در دل وزارت معارف جای داشت. هنگام تعیین عرصه و حریم مسجد حیدریه، خود ساختمان مسجد را عرصه و محدوده مدرسه قاجاری سابق را حریم تعیین کردند.
در دوره کنونی هم هنگام کشیدن خیابان گفتند:« کاری به عرضه نداریم ما از حریم استفاده می‌کنیم که آن هم مربوط به دوره پهلوی است.»

هنرنیوز: در اطراف مسجد حیدریه به لحاظ تاریخی چه چیزهایی وجود دارد؟

رو به روی این مسجد که اطراف آن مدرسه است حمام بلاغی مربوط به صفوی – قاجاری آن طرف کوچه احداث شده است و کمی جلوتر هم یک گذر بنام بلاغی وجود دارد. پشت مدرسه یک آب انبار وجود داشته که آن هم تخریب شده اما قابل کشف و احیا است که در مجموع فاصله چندانی از عالی قاپو و مدرسه امیرکبیر ثبت شده ندارد.

هنرنیوز: چگونه به ذهنشان نرسیده اگر این حمام متعلق به دوره صفویه است. باقی آثار هم می‌تواند متعلق به این دوره باشد و نباید از این جا خیابات عبور داد؟

اولا گفتند این مدرسه متعلق به دوره پهلوی است که دلیلی برای پافشاری جهت نگهداری آن وجود ندارد .دوم این که حمام (دوره صفوی – قاجاری ) ثبتی نبوده که البته در درون کوچه‌ای که یک ماشین می‌تواند از آن عبور کند، واقع شده است.

هنرنیوز: و شما به عنوان سرپرست کاوش در مسجد حیدریه چه کردید؟

طی این چند سال تلاشمان این بوده که کاری کنیم جلوی عبور این خیابان از میان بافت تاریخی گرفته شود. نهایتاً امسال موفق شدیم با توجه به بودجه تخصیصی، این مدرسه‌ی علمیه را که برای شهر و حوزه مغفول بود، کاوش کنیم. اکنون نقشه‌های آندره گدار از این مجموعه (مسجد و مدرسه) در پرونده ثبتی ۱۳۱۲موجود است ولی نقشه حمام را نداریم. از آنجا که سندش موجود بود، حفظ و احیا این مدرسه اسلامی را مد نظر قرار دادیم. قزوین شهر اسلامی است. و مدارس زیادی دارد.

در واقع مسجد دوره سلجوقی – ایلخانی مخروبه‌ای بوده در کنار مدرسه علمیه که استفاده نمی‌شده است. یعنی در زمان رضا شاه هم مدرسه و هم مسجد هر دو مخروبه بودند. سپس مدرسه علمیه متعلق به دوره قاجار و مسجد متعلق سلجوقی – ایلخانی که مسجد در میان مدرسه به ثبت رسیده است.
در مورد حمام بلاغی، آن راهم تحت تأثیر این ماجرا می‌خواستند ثبت کنند. با اینکه پرونده ثبتی آن سه چهار سال پیش آماده بوده و نقشه‌هایش را هم تهیه کرده بودند اما برای ثبت ارسال نمی‌شد.

هنرنیوز: چرا؟

از مسئولان آن وقت باید پرسید. این حمام تا پنج شش سال پیش استفاده می‌شد و به هرحال. با این که پرونده‌اش سال ۹۰ آماده شده ثبت نمی‌شود تا این که سرانجام امسال به ثبت رسید.

هنرنیوز: در کاوش‌ها چه بدست آمد؟

ما در بخش‌های شمالی و غربی کاوش کردیم و ضمن بدست آوردن محدوده عرصه اثر بقایای مدرسه را نیز تا آنجا که توانستیم خارج کردیم. زیر کف‌های دوره قاجاری و در اتاقها بقایای این مدرسه در برخی جاها تا نزدیک را ۱ متر باقی مانده و برخی از دیواره‌های آن موجود است. به عبارتی مدرسه درست روی آثار ساخته شده است. این مدرسه اندکی در پیشانی جنوبی جلو آمده و در کنارش سالنی احداث شده است. توجه کنیم که این کشفیات مربوط به مدرسه قاجار است.البته این امکان وجود دارد که بقایایی قدیمی‌تر هم در زیر مدرسه و احتمالاً مربوط به دوره صفوی وجود داشته باشد.

پس هدف اولیه این بود که این مدرسه حوزه علمیه را از دل خاک در بیاوریم چه این خیابان احداث می‌شد یا نه. اکنون ما خطی را که عرصه مدرسه است، بدست آوردیم و با عبور خیابان انصاری این عرصه از بین می‌رود.
ضمن اینکه بنای خود مدرسه هم ارزشمند است و ۶۰ سال قدمت دارد. و جزو نمونه‌های عالی مدرسه‌سازی دهه ۳۰ و از مدارس مهم شهر قزوین است. ضمن اینکه آمفی تئاتری دارد که از نمونه‌های منحصر به فرد سالن اجتماعاتی است که در قزوین همزمان با این بنا ساخته شده است. پیش از این در داخل محوطه دولتخانه قزوین ساختمان ۵-۴ طبقه را داشتیم که سالن اجتماعات آن در طبقه آخر بود که متأسفانه آن را هم به عنوان بخشی از میراث متأخر قزوین تخریب کردند. پس سالن اجتماعات مدرسه حیدریه را شاید اگر نگوییم منحصر‌به فرد اما یکی از دو تا تالار دهه ۳۰ محسوب می‌شود.

هنرنیوز: و در مورد مسجد ؟

مسجد سالها عرصه‌اش مشخص است. پشت قسمت جنوبی مسجد خانه است. اکنون میراث فرهنگی دو ردیف خانه‌های پشتی را خریداری و خالی کرده که تخریب کند تا محوطه پشتی آزاد شود.
در جبهه شرقی مسجد در داخل همین حیاط مدرسه بخش درگیری از کاوشها معطوف به شناسایی بقایای اطراف مسجد قبل از دوره قاجاری شده تا بدانیم پیش از آن برای مدرسه قاجاری چه اتفاقی افتاده است. در اینجا هم بقایایی پیدا کردیم که در مورد کاربری آن سوال داریم اما به نظر می‌رسد بقایای شبستان مسجدی است که در اینجا پیدا شده و طبعاً بقایای آن ممکن است در بخش‌های دیگر صحن هم باقی باشد. و ممکن است مدرسه قاجاری روی آن ساخته شده باشد یعنی سطح مربوط به دوره قاجار است که زیر آن آثاری وجود دارد که اطلاعات ما در مورد آن زیاد روشن نیست. بنای مسجد دوره سلجوقی هم که موجود است.

به عبارتی در یک محدوده به عمق ۲-۳ متر زیر صحن حیاط آثار موجود است. احتمالاً در کاوش‌های بعدی آثاری مربوط به پیش از ساخت مدرسه در اطراف مسجد از دوره سلجوقی، ایلخانی و تیموری بدست آوریم یا اگر همه اینها هم نباشد، قطعاً آثاری مربوط به دوره صفوی محرز است.

هنرنیوز: و در نهایت نتیجه کاوش‌ها چه چیز را اثبات می‌کند؟

اکنون مطالعه روی مواد فرهنگی سطح کاوش انجام می‌شود و امیدواریم دوام مطالعات به نتیجه برسد. نتیجه این کاوش‌ها هم آن است که ما عرصه یک مدرسه گم شده و مغفول را در ذهن و فکر مسئولان شهری از میراث فرهنگی تا باقی مسئولان حوزه علمیه و دیگران روشن کنیم و دوم یک بخشی از آثار که مربوط به دوره توسعه شهری است را هم بدست آوریم و یک حرکتی در شهر فراهم آوریم که بتواند به کیفیت میراث فرهنگی قزوین کمک کند.
ضمن اینکه این کار تأکید و تایید می‌کند که این بخش از شهر قزوین به میزان زیادی از بقایای مستور شهر قزوین را در دل زمینهای خودش جای داده و می تواند درآینده با توسعه پژوهش‌ها بخشی از تاریخ قزوین را از دوره سلجوقی –صفوی روشن کند.

هنرنیوز: پس عبور خیابان کلاً از این منطقه منتفی است؟

به گمانم سازمان میراث فرهنگی هرگز مجوز عبور را صادر نخواهد چرا که وقتی زمین را بشکافند به عمق ۴ متر لایه تاریخی را کشف می‌کنند. همان طور که کشف شبستان ستون‌دار نشان داد که ما فقط با یک مدرسه دوره قاجار مواجه نیستیم و آثار دیگری از دوره سلجوقی تا صفوی نیز در آن موجود است.

هنرنیوز: مواد فرهنگی حاصل از کاوش چه بود؟

در طول کاوش مقداری مواد فرهنگی حاصل ۱.۵ متر لایه‌های تاریخی در صحن حیاط کشف شد که نشان‌دهنده آن است که با سطوح وسیعی از آثار مواجه هستیم که هر نوع تخریب، تخریب لایه‌های باستانی است. ما در محل کاوش با توجه به کشف بقایای فرهنگی حدس می‌زنیم آثاری از دوره آل بویه تا قاجار یافت شود.

هنرنیوز: این کشف چه کمکی به تاریخ قزوین می‌کند؟

این مجموعه آثار دو امکان فراهم می‌کند نخست آن که ما می‌توانیم تحولات شهری قزوین را بازسازی کنیم. چون شهر قزوین دوره‌های قاجاری، صفوی،سلجوقی را در برمی‌گیرد اما ما نمی‌دانیم دوره بین اواخر سلجوقی تا اوایل صفوی کجاست؟
نتایج این کاوش نشان داده که توسعه شهری قزوین از دوره پس از سلجوقی در جبهه شرقی خیابان سپه تا کنارهای شرقی باغ شهر قدیم ادامه دارد. دوم بقایای فرهنگی (سفال ) هم توالی تحولات فرهنگی شهر را همرا با یک بانک اطلاعات مناسبی از سفال شهر قزوین به ما می‌دهد که این را قبلاً نمی‌دانستیم. بانک سفال در پایگاه قزوین تهیه شده اما با این کاوش‌ها تکمیل می‌شود و برای شناخت گذشته قزوین بسیار مفید است.

از سویی ضمن کاوش یک کارگاه پژوهش، حفاظت و مرمت هم ایجاد شده به عبارتی تنها کار کاوش نبوده بلکه یک کارگاه ترکیبی تشکیل شده که می‌تواند الگویی برای سایر جاها باشد.
اکنون نیز محل کاوش را برای حفاظت از باد و باران و برف مسقف کردیم.

هنرنیوز: حرف آخر؟

دوست داشتم هم من باستان‌شناس و هم شمای رسانه از شورای عالی شهرسازی به دلیل مصوبه‌اش ( رأی به عدم عبور خیابان انصاری شرقی ) تشکر کنیم. این یک اقدام بجا و درست است که امیدوارم مسئولان شهری نیز بدان پایبند باشند.
همچنین باید بگویم نتایج این فصل کاوش بسیار مفید بوده و ما پیشنهاد دادیم با تأمین اعتبارات لازم این کاوش‌ها برای تاریخ شهر ضروری است.