هنر نیوز - پوچی با چاشنی مضحکه

تضاد بین سنت و مدرنیته و تصویر کردن آسیب هایی که این تقابل به بار می آورد، موضوع تازه ای در تاریخ تئاتر و ادبیات ایران نیست. این که سنت در چنین تضادی با مدرنیسم تحمیلی چگونه از معنای خود تهی می شود و تجددباوری به امری درونی تبدیل نمی شود، از همان آغاز یکی از مضامین اصلی تئاتر ایران به حساب می آمده است. اما این مضمون در تاریخ تئاتر ایران به گونه های مختلفی مطرح شده و در دوره های گوناگون شکل های متفاوتی داشته است.

ابتدا این تضاد بیشتر در مقابله شهر و روستا یا طبقات فرودست و متمول دیده می شد و در ادامه با شکل گیری طبقه متوسط شهری و تضاد سنت و مدرنیته از قالب ساده پیشین به امری درون شهر تبدیل شد. طبقه متوسط آنقدر پیچیده بود که خود به تنهایی تضاد سنت و مدرنیته را به همراه داشت.

نمایش «همه فرزندان خانوماغا» نوشته و کار حسین کیانی که اجرایش بتازگی در تئاتر شهر آغاز شده، با نهایت شگفتی با حذف این تضاد در طبقه متوسط به عقب برگشته و کشمکش بین سنت و مدرنیته را به فضایی پیشاشهری و کهنه برده است. نمایش درباره ملکی قدیمی است که برای مالک بسیار سنتی آن همچون بهشت مقدس به حساب می آید. ملک آنها به مزایده گذاشته شده و یک بساز بفروش تلاش برای تصاحب آن دارد. این داستان تکراری با حواشی و شخصیت های زیاد و با وجود داشتن رویه ای اجتماعی و رویکردی انتقادی به دلیل همین کهنگی مضمون و دغدغه نه چندان به روزش که بسیار پررنگ و بی ظرافت طرح می شود فاقد همخوانی و همزمانی با نگرش مخاطب امروز به این مضمون است.

پاسخ کیانی در همه فرزندان خانوماغا فارغ از فضای نمایشنامه اش به تضادها و درگیری های آدم ها چیزی جز پوچی و خودویرانگری نیست. شخصیت های نمایش کیانی یا دچار جنون می شوند، یا در فلاکت دست و پا می زنند و یا خودکشی می کنند. نگاه بدبینانه کیانی به یک گذار زمانی او را نه تنها نسبت به تضاد موجود در درام بی طرف نکرده بلکه با نتیجه گیری و پاسخی مخرب همراه ساخته که چیزی جز بن بست و تباهی برای همه شخصیت ها نیست. خانوماغا که دل در سنت دارد، کارش به جنون خود مقدس پنداری و نهایتاً از کارافتادگی می کشد و سرنوشت خدارحم به پوچی و مرگ ختم می شود. از سوی دیگر حتی طاووس که به جستجوی تئاتر ـ به عنوان یک پدیده مدرن ـ به شهر می رود، در انتهای داستان ناامید و سرخورده به ملک نفرین شده بازمی گردد. خدمت نیز به عنوان تنها کسی که تمام تلاشش را برای واقع بین بودن و حفظ ملک انجام داده هم دست به خودکشی می زند. حسین کیانی در روند پیشبرد درام خود نه سوالی طرح می کند و نه برای تماشاگر مساله ای باقی می گذارد. او به همه تضادها پاسخ می دهد و سرنوشت محتومی برای یک تضاد و یا کشمکشی که بیش از صد سال ادامه دارد قائل می شود که چیزی جز بی سرانجامی و بدبختی نیست.

روند تحول شخصیت های نمایش همه فرزندان خانوماغا دچار بی منطقی و تغییرات ناگهانی است. تغییر ناگهانی خانوماغا از یک مادر و مدیر مقتدر و دارای احترام و جایگاه به یک دیوانه حقیر و سپس از کار افتاده بدبخت آنقدر ناگهانی و غیرنمایشی اتفاق می افتد که گسستی اساسی را در کار ایجاد می کند. این نکته در مورد خدارحم هم صادق است با وجود عقب ماندگی ذهنی، او دارای اعتقاداتی قوی نیست که ناگهان پس از مرگش تماشاگر بشنود که به پوچی رسیده و در وصیتنامه اش خواسته باشد که سنگ قبرش را با کلمه هیچ پر کنند.

در بازی های نمایش کیانی، نوعی تضاد و عدم یکدستی خام نیز دیده می شود. اجرای واقع گرایانه و البته پر فروغ شهرام حقیقت دوست و محمود جعفری به هیچ وجه قابل قیاس با افراط بی معنی و مضحک امیردلاوری در تیپ سازی برای نقشش نیست. انگار در میان این همه مصیبت شخصیت یدالله و نوع اجرای امیردلاوری از آن باجی است به تماشاگر برای این که تلخی زهرگونه نمایش با خنده هایی پوچ به اداهای این بازیگر تلطیف شود. از سوی دیگر بازی خوددار و همیشه کنترل شده رویا تیموریان به خاطر همخوانی با نوع شخصیتش بسیار دقیق و تحسین برانگیز است.

یکی از ویژگی های همیشگی آثار کیانی، وجوه کمدی آنهاست و برای همین در این نمایش سیاه هم عناصر کمیک کم نیستند. از سوی دیگر زبان محوری نیز در آثار او قابل توجه است. همنشینی کمدی سازی آزاد و افسار گسیخته که رد بداهه سازی بازیگران در آن کاملاً محسوس است با دقایق زبانی نمایش های حسین کیانی همیشه قابل توجه بوده است. از طرفی کارهای او متکی بر زبان است و از سوی دیگر با ساختن لحظاتی کمیک آن هم از جنس بزن و بکوب، داستان پیش می رود؛ شاید این تنها نکته مثبتی باشد که از برخی کارهای گذشته او ردپای کمی در آخرین اثرش به جا گذاشته است.

منبع: روزنامه جام جم ( www.jamejamonline.ir )