هنر نیوز - از فقدان كارشناس و متخصص كتابهاي چاپ سنگي رنج مي بريم

از فقدان كارشناس و متخصص كتابهاي چاپ سنگي رنج مي بريم

نشست «کتاب های چاپی کمیاب فارسی؛ چالش های پیش رو» با حضور پروفسور الریش مارزلف،شرقشناس و پژوهشگر ادبیات فولکلور ایران، مجید غلامی جلیسه، مدیر عامل خانه کتاب، صدیقه سلطانی فر،کارشناس کار گروه کتب نفیس و خطی کتابخانه ملی، علی بوذری، سردبیر فصلنامه نقد کتاب هنر عصر دیروز (دوشنبه ۱۰ اسفند ماه» در سرای اهل قلم موسسه خانه کتاب برگزار شد.

به گزارش هنرنیوز؛ در ابتدای این نشست، پروفسور الریش مارزلف آرزوی خود را فراهم کردن فهرست جامعی از کتاب های چاپی کمیاب ایرانی عنوان کرد و گفت: این آرزو تا ده سال آینده محقق می شود و تا رسیدن به آن فاصله داریم. منظور من فهرست کتاب های کتابخانه به صورت مجزا نیست بلکه باید در این فهرست تمام کتاب های فارسی چاپ شده در کتابخانه های عمومی به خوبی و شایستگی بررسی شود.

مارزلف با بیان اینکه ما در آلمان از گذشته این فهرست را داشتیم، گفت: این فهرست به صورت اینترنتی است و ما می توانیم کتاب ها را بر اساس مولف، موضوع، تاریخ انتشار و... جست و جو کنیم تا به بخش های کوچکتر فهرست که شامل کتاب های استان های مختلف می شود برسیم. در این جست و جو از وجود کتاب ها در دانشگاه ها و موسسه های پژوهشی مطلع می شویم و می توانیم آن ها را سفارش دهیم. این امر کمک بزرگی به پژوهشگران می کند تا بتوانند فعالیت های پژوهشی خود را به سادگی انجام دهند. آرزو دارم این فهرست جامع برای ایران تولید شود هر چند این اتفاق به زمان زیادی نیاز دارد.

این شرق شناس به فعالیت هایی که در دهه های اخیر در زمینه فهرست نویسی در ایران انجام شده اشاره کرد و گفت: فهرست هایی از کتابخانه ملی به صورت فیش برداری از طریق کامپیوتر قابل دسترسی است. در عین حال کارهایی انجام شده و کارهایی هنوز باقی مانده است. نه تنها در کتابخانه ملی بلکه در کتابخانه های بزرگ تهران و ایران شبیه این فعالیت ها انجام شده است.

وی با ابراز تاسف از اینکه کیفیت فهرست نویسی و برگ نویسی متفاوت است، گفت: گاهی فهرست نویسی را با اطلاعات کامل و مفصل می نویسند اما گاهی در فهرست هایی که چاپ شده اطلاعات کمی وجود دارد. اطلاعات اندک شاید برای پیدا کردن کتاب در کتابخانه ها کافی باشد اما برای فعالیت های پژوهشی کم است و شایسته نیست.

مارزلف با بیان اینکه کتابداران ایران نحوه فیش نویسی و شناسایی کتاب های نایاب، چاپ سنگی و سربی را پیشنهاد داده اند، گفت: از ابتدا همیشه اصرار کردم که ما باید کتاب های چاپی دوره قاجار را با دقت و احترام شناسایی کنیم. ما می دانیم که تعداد کمی از نسخ خطی، کتاب های چاپ سنگی و سربی وجود دارد. بنابراین باید بدانیم که تعدادی از آنها هم از بین رفته است و شاید فقط یک نسخه از آنها باقی مانده باشد. از این رو کتابداران ایران باید متوجه باشند که کتابداری، حفظ کتاب و فهرست نویسی را به این روش انجام دهند.

مارزلف به تفاوت کتابخانه های ایران و اروپا اشاره کرد و گفت: اگر وضع کتابخانه های ما خوب و قابل قبول باشد، بهشت نیست. اگر کتابی از کتابخانه ها اروپایی خواستین شاید با هزار زحمت به آن برسید. یکی از مشکلات این است که عنوان تمام کتاب هایی که به زبان های غیر اروپایی و حروف های غیر لاتین منتشر شده باشند به حروف لاتین تبدیل می شوند. دانشجویان ما باید این نحوه تبدیل را یاد بگیرند و نحوه جست و جو را بدانند. خود من که نزدیک چهل سال در این زمینه فعالیت می کنم گاهی اشتباه می کنم و باید چند بار امتحان کنم تا به هدف برسم.

این پژوهشگر ادبیات فولکلور ایران ادامه داد: مشکل دیگر، تشخیص کتاب های چاپی از غیر کتاب ها است. هفده سال پیش که کار پژوهش در چاپ سنگی را شروع کردم به کتابخانه های مهم و قدیمی آلمان می رفتم. از حدود سیصد سال پیش حکمرانی در این شهر وجود داشت که کتاب های زبان های خارجی را دوست داشت و آنها را جمع آوری می کرد. در این کتابخانه مجموعه نفیسی از کتاب های عربی، ترکی و فارسی داریم اما فهرست آنلاینی از کتاب ها در این کتابخانه وجود ندارد. بنابراین به بررسی کتاب ها پرداختم و متوجه شدم آنها نمی توانند کتاب سنگی را از نسخ خطی تشخیص دهند.

مارزلف عنوان کرد: زمانی که می خواستم فهرست جامع کتاب های فارسی را در کشور آلمان بنوسیم ابتدا باید به جست و جوی کتاب های فارسی زبان و نایاب می پرداختم. یکی از این کتابخانه ها، کتابخانه تشیع در بخش شرق شناسی دانشگاه کلن است که قبل از انقلاب از طریق عبد الجواد فلاطوری جمع آوری شده است. ایشان بسیاری از کتاب های نایاب و مهم در ارتباط با تدریس تشیع را جمع آوری کردند که شاید این کتاب ها به سه هزار نسخه برسد. این کتاب ها فهرست نویسی شده که امری قابل ستایش است.

وی ادامه داد: این فهرست نویسی باید به حروف لاتین تبدیل شود تا برای ایرانیان هم قابل استفاده باشد. فایده این کار این است که شش جلد حروف لاتین به یک جلد حروف فارسی تبدیل می شود و پژوهشگران در ایران مطلع شوند که چه نوع کتاب های نایاب در کشور ما وجود دارد. در موسسات خاورشناسی کتاب های نایاب فارسی وجود دارد که هیچ کس اطلاعی از تعداد و نوع آنها ندارد. برای آگاهی از این اطلاعات راهی جز رفتن به این مراکز و لمس کتاب های آنجا وجود ندارد.

در ادامه، صدیقه سلطانی فر با بیان اینکه تحقیق و پژوهش بر روی کتاب های چاپی عشق و علاقه می خواهد، اظهار کرد: من از سال ۷۱ در کتابخانه ملی شروع به جدا سازی کتاب های چاپ سنگی از مجموعه کتاب های چاپی کردم چرا که همه کتاب ها در مجموعه ای به نام «مخزن» قرار داشت و در مورد کتاب های چاپ سنگی شناسایی زیادی وجود نداشت.

وی با اشاره به اینکه فعالیت های آقای مارزلف بر روی کتاب های چاپ سنگی به ما انگیزه می داد و کار را برای ما آسان می کرد، تصریح کرد: کتابخانه ملی به عنوان کتابخانه مادر، فهرست نویسی را بر اساس استانداردهای ملی و بین المللی در نظر می گیرد. از این رو کاربرگ هایی را تعبیه کردیم تا برای اولین بار این فعالیت ها در کتابخانه ملی انجام شود و الگویی برای کتابخانه های دیگر باشد.

سلطانی فر افزود: در حال حاضر پروژه ای در کتابخانه ملی انجام می شود تا از خرید نسخ تکراری چاپ سنگی جلوگیری کنند. گرچه کتاب های چاپ سنگی هیچ گاه تکراری نیستند چرا که گاهی در خط، ناشر، سال چاپ، نوع تزئینات و... متفاوت هستند اما به جهت جلوگیری از نسخ تکراری این پروژه در حال انجام است. کاربرگه هایی که شماره ثبت هایی متفاوت دارد در حال بررسی و ورود به کامپیوتر هستند و نسخه های تکراری را مشخص می کنند. شاید در چهار سال آینده این فهرست ها چاپ شوند. باید بتوانیم با تمام اطلاعاتی که در کتابخانه دیگر وجود دارد یک فهرست بان تهیه کنیم. این فهرست بان شامل مجموعه از فهرست ها است و نسخ را با چاپ های مختلف در مجموعه هایی که موجود بوده با نام مجموعه مشخص می کند. اگر کتابخانه ملی به عنوان یک کتابخانه مادر بتواند این فهرست بان را تهیه کند می توانیم کتاب های نفیس، کمیاب، سربی اولیه و... را در سایر کتابخانه های بزرگ شناسایی کنیم.

در ادامه این نشست، مجید غلامی جلیسه به ضعف های مشهود در حوزه کتاب های کمیاب در ایران اشاره کرد و گفت: اولین ضعف در اهمیت این کتاب ها است. حداقل تا حدود دو ده قبل بسیاری از کتابخانه های مهم و علاقمندان به کتاب و کسانی که در حوزه های مرتبط کار کردند به اهمیت این کتاب ها پی نبردند. علارغم اینکه در کتابخانه مرعشی، کتابخانه ملی، کتابخانه آستان قدس رضوی و ... کارهایی انجام شده اما هنور هم برخی از کتابخانه های مهم به اهمیت کتاب های چاپ سنگی و سربی پی نبردند و آنگونه که باید، نگاه کارشناسی و دقت نظر نسبت به این کتاب ها را شاهد نیستیم.

مدیر عامل خانه کتاب با بیان اینکه کتاب های چاپ سنگی و سربی نقش و جایگاه مهمی در تحقیق و پژوهش حوزه های مختلف دارند، اظهار کرد: باید به این کتاب ها به اندازه کتاب های دیگر اهمیت دهیم. زمانی که چاپ وارد ایران می شود دامنه نسخه های خطی از بین می رود و حجم قابل توجهی از کتاب های دوره قاجار دیگر به صورت خطی نیستند بلکه شاهد کتاب چاپی و سربی هستیم. این امر اهمیت این دوره تاریخی را از این جهت که باید به کتاب های چاپی این دوره بیشتر توجه کنیم، دو چندان می کند. اگر می خواهیم بر روی کتاب های تاریخی، ادبیات فارسی و فقه و اصول دوره قاجار فعالیت کنیم ناگزیر هستیم که به منابع چاپ سنگی، سربی و .. رجوع کنیم. اما این اهمیت در بعضی از کتابخانه های مهم حتی کتابخانه های دسته دوم و سوم هویدا نشده است. اما نسبت به دو دهه قبل وضعیت به سامان تری داریم.

جلیسه ادامه داد: دغدغه دوم که جدی تر و مسبب دغدغه اول است این است که ما کارشناس متخصص در حوزه کتاب های چاپی کمیاب به تعداد انگشتان یک دست نداریم. به طوری که نمی توانیم اطلاعات لازم را از فهرست های کتابخانه های مختلف استخراج کنیم. کارشناس و کسی که با تاریخ چاپ دوره قاجار و علوم مختلف آشنا باشد نداریم. متأسفانه کارشناسان اطلاعات کافی از انواع چاپ مانند چاپ ژلاتین، چاپ چوبی و چاپ گراور ندارند. به عنوان مثال، در دوره مظفری ما چاپ گراور را وارد ایران می کنیم اما همین کتاب های با این چاپ در بسیاری از کتابخانه ها با نام چاپ سنگی فهرست بندی می شوند. حتی تعدادی از کتابخانه ها کتاب های چاپ افست را با عنوان کتاب های چاپ سنگی فهرست بندی می کنند. وقتی وارد این فهرست ها می شویم با انبوهی از اطلاعات چندگانه که مخاطب را به چالش می کشد رو به رو می شویم. اهمیت این نوع از منابع باید بیش از گذشته در ایران مورد توجه باشد.

وی با بیان اینکه از وظایف کتابخانه ملی تهیه فهرست نویسی از انواع کتاب ها است، عنوان کرد: رسیدن به این آرزو مقدماتی را لازم دارد اما متاسفانه در حال حاضر این مقدامات را فراهم نکردیم. کتابخانه ها و در راس آنها کتابخانه ملی باید بستر سازی مناسبی برای این مقدمات فراهم کند تا کارشناسانی را پرورش دهیم که تفاوت بین انواع چاپ ها را بدانند. از زمانی که الریش مارزلف کتاب های خود را منتشر کرد حساسیت نسبت به کتاب های چاپ مصور در ایران بر انگیخته می شود. اما بعد از این اتفاق، کدام یک از کتابخانه های ما فعالیت های آکادمیک در این زمینه انجام داد؟

این پژوهشگر نسخ خطی دسترسی به کتاب ها را یکی از مهمترین چالش های پیش رو دانست و بیان کرد: یکی از معضلات بسیار جدی پژوهشگران ما این است که به این منابع دسترسی ندارد. خوشبختانه کتابخانه ملی، کابخانه ملک و... فهرست های خود را برخط و بخش قابل توجهی از آنها را قابل استفاده کردند. اما کتابخانه های آستان قدس رضوی، کتابخانه فرهنگستان زبان و ادب فارسی، کتابخانه مرعشی و دایره المعارف بزرگ اسلامی هنوز وارد این فاز نشدند. ما نیاز داریم منابع مختلفی را در بسیاری از کتابخانه های مهم و ارزشمند جست و جو کنیم اما با ورود به کتابخانه با یک در بسته رو به رو می شویم. این درهای بسته مانع از پژوهش و تحقیق می شود. بنابراین ما باید ساز و کار حرفه ای تری را ایجاد کنیم.

وی تصریح کرد: ما کاربرگه علمی و تخصص واحدی که مورد استفاده اهل فن، پژوهشگران و فهرست نویسان قرار بگیرد نداریم. بنابراین بین فهرست نویسی کتابخانه ملی و مرعشی تفاوت وجود دارد. این چند دستگی در فهرست نویسی معضلی است که اگر کارشناس حرفه ای تربیت شوند تا حد زیادی قابل حل خواهد بود. اما در حال حاضر از معضلات جدی پژوهشگران این است که در همه کتابخانه انواع کتاب ها مشخص نشده است. ما در این دهه شاهد سمبل کاری های پژوهش در سطح دانشگاهی هستم و دانشجو و استاد کار میدانی کمی انجام می دهند.

جلیسه تصریح کرد: اولین فهرستی که در ایران منتشر شده مربوط به فهرستی است که سازمان مدارک ملی منتشر کرده و بعد از آن فهرست مناسبی نداشتیم تا اینکه اکرم مسعودی فهرست کتابخانه دانشکده ادبیات را در ایران منتشر کرد. این فهرست از این جهت که نگاه کتابدارانه را وارد فهرست نویسی کرد، بسیار خوب بود. این در حالی است که در سال ۱۳۰۳ و ۱۳۰۵ در فهرستی که در کتابخانه مجلس و کتابخانه آستان قدس منتشر شد، فهرست نویسان به کتابهای چاپ سنگی و سربی پرداختهاند چرا که پیش از این توجهی به تفکیک چاپی نمیشد. بعدها اتفاقات مثبت رخ داد و ما یک سیر تکاملی را در فهرست نویسی از نظر تعداد فهرست ها، کاربرگ ها و موضوعات دیگر شاهد بودیم.

مدیر عامل خانه کتاب بیان کرد: نگاه کارشناسانه کاربرگه های حرفه ای و واحد در این فهرست ها وجود ندارد. به عنوان مثال، در کتابخانه ملی کاتب را مستند سازی می کنیم اما در کتابخانه مجلس این اتفاق رخ نداده است. همچنین، در کتابخانه ملی از ناشران مستنداتی نداریم. متاسفانه فهرست نویس های ما با تاریخ و تکنیک چاپ آشنا نیستند. این موضوع برای کاربر در استفاده از فهرست ها بسیار دشوار است. در فهرست کتاب های چاپ سنگی تفکیک ها به آن معنا صورت نگرفته است.

جلیسه افزود: به جهت اینکه اهمیت انتشار و پرداختن به کتاب های کمیاب و چاپ سنگی نهادینه نشده است چاپ و انتشار فهرست ها در اولویت قرار ندارد. کتابخانه آستان قدس رضوی ۱۰ سال است که فهرست اولیه ای را آماده کرده است اما هنوز این فهرست چاپ نشده است. این موضوع در مورد کتابخانه ملی هم صدق می کند. کتابخانه ملی مرجع و مادر کتابخانه های دیگر است. فهرست کتابهای مصور که از سوی کتابخانه ملی چاپ شده، چندان کامل و کافی نیست و در آن نگاه مادرانه صورت نگرفته است و بسیاری از بحث های جدی در آن پرداخته نشده است.

وی در پایان گفت: در آینده ما فهرست های بهتری خواهیم داشت به شرطی که فهرست نویسان ما اهمیت موضوع و آشنایی بیشتر با موضوعات مختلف را مد نظر قرار دهند و با وسواس و حساسیت بیشتری کار را دنبال کنند.