هنر نیوز - دردها مکررند و نا تمام

محمد طباطبائی

داستان رابطه مولف و ناشر داستان جالبی است. ربطی هم به ایران ندارد. در همه جای دنیا این رابطه طوری تعریف شده که به محض پیش آمدن حرف آن ، چنان گفته می شود که چنانکه از محتوای آن بی اطلاع باشیم ، یک طرف رابطه ( مولف ) را مظلوم می دانیم و طرف دیگر ( ناشر ) را ظالم. همانطور که درباره رابطه کارگر و کارفرما ، همواره این ذهنیت برقرار است. اما آیا به واقع اینگونه است؟ نگاهی دوباره و به دور از هرگونه پیش داوری به این رابطه پاسخ سوال را روشن می کند.
نویسنده کتابی را می نویسد ، فرق نمی کند این کتاب زائیده فکر و خیال او و در قالب داستان و رمان باشد یا خاطرات او از دوره از زندگی . و یا حاصل تحقیق و پژوهش درباره یک موضوع مشخص. نویسنده یا مولف کتاب را می نویسد و تحویل ناشر می دهد و ناشر بعد از بررسی های مورد نیاز ، کتاب را با تغییرات و یا بدون هیچ تغییری منتشر می کند و یا نه ، اصلا این اتفاق نمی افتد و رابطه در همین جا ختم می شود. در صورت تصمیم به انتشار کتاب توسط ناشر ، قرارداد واگذاری حق انتشار کتاب از نویسنده به ناشر تنظیم و منعقد می شود. این قرار داد به دو صورت است؛ یکی واگذاری کامل و بدون کم و کاست حقوق مربوط به کتاب برای انتشار و دیگر واگذاری مشروط آن. در حالت اول نویسنده تمام حقوق کتابش را برای همیشه به ناشر واگذار می کند و ناشر بدون اجازه مولف می تواند کتاب را برای یک یا چند بار منتشر کند.در این وضعیت ناشر مختار است که بنا به بررسی های خود و نیز بنا به نوع تصمیم گیری هایی که دارد کتاب را بعد از چاپ اول آن برای سال ها منتشر و یا انتشار آن را متوقف کند چرا که حقوق کتاب را برای همیشه و نه برای کی با انتشار خریداری کرده است.

در حالت دوم ، نویسنده حقوق انتشار کتاب خود را برای یک بار انتشار و نه برای همیشه به ناشر واگذار می کند و ناشر برای هربار تجدید چاپ باید حقوق نویسنده کتاب را درنظر داشته باشد و اجازه او را دریافت کند.
اگرچه این موضوع درباره ترجمه هم به همین منوال است اما نباید از نظر دور شود که برخی ناشران کپی رایت را هیچگاه به عنوان یکی از بدنه های اصل و اساسی نظام نشر به رسمیت نشناخته اند. از همین رو بدون اجازه مؤلف دست به ترجمه و نشر آثار می زنند که گاه صاحب اثر از آن بی اطلاع است.

بطور کلی باید گفت در حوزه چاپ و نشر، رابطه ناشر با مؤلف یکی از ارکان اساسی نظام نشر است. اما طی چندین دهه سابقه چاپ و نشر حرفه ای کتاب در ایران، این مقوله از سوی برخی ناشران و مسئولان دولتی هیچگاه جدی و اساسی تلقی نشده است و شاید همین مسئله باعث شده تا بسیاری از مولفان چنان اظهار گلایه کنند که گویی ناشران دائما در حال تضییع حقوق آن ها هستند و و در این باب چنان جدی سخن بگویند که این مسئله برای برخی از ناشران نیز به باور تبدیل شده است. این درحالی است که چنانچه پای صحبت ناشران بنشینیم ، حقوق نادیده گرفته شده آن ها کمتر از مولفان نیست.
اقتباس از آثار ادبی ، یکی از مواردی است که در آن حقوق ناشران دیده نمی شود. معمولا وقتی کتابی برای اقتباس انتخاب می شود تنها حقی که شاید ( توجه کنید شاید ) مورد توجه قرار گیرد حق مولف است. این درحالی است که اگر ناشر کتاب را منتشر نمی کرد هیچ حقی برای مولف ایجاد نمی شد که بخواهد از آن دفاع کند.و همچنین فیلمساز هم کتابی را دراختیار نداشت که بخواهد از آن اقتباس کند.اما در این فرایند ناشر هرگز دیده نمی شود.

همچنین است بحث کتاب های دیجیتال و سایت هایی که نسبت به انتشار کتاب در فضای سایبر چه به صورت متنی وچه به صورت صوتی اقدام می کنند. این روزها با توسعه بهره گیری جامعه از فضای مجازی ، بسیاری از سایت های خدماتی، برای جلب مخاطب بیشتر ، نسبت به قرار دان کتاب های معروف در سایت خود اقدام می کنند. این قرار دان کتاب ها به دو صورت متنی و صوتی انجام می شود که در هر دو صورت نیاز به کسب اجازه از ناشر دارد. نکته ای که کمتر مورد توجه قرار می گیرد.

در همین باره اخیرا دادگاه عالی فرانسه گوگل را به اتهام رعایت نكردن حقوق ناشران محكوم كرد چرا که شركت گوگل در فرانسه به دلیل اجرای طرح الكترونیكی كردن كتاب‌های ‏فرانسوی مورد حملات بسیاری واقع شده است.‏ بسیاری از ناشران فرانسوی این شركت را متهم به رعایت نكردن حقوق ناشران كردند.‏ دادگاه عالی فرانسه نیز پس از بررسی پرونده این شكایات رأی به محكومیت گوگل صادر كرد.‏نماینده ناشران فرانسوی شاكی گوگل این شركت را متهم می‌كردند كه كتاب‌های آنها را به طور كامل روی ‏اینترنت قابل دسترسی كرده است، بدون آنكه در مورد حق نشر این كتاب‌ها با فرانسویان مذاكره كند.‏طبق حكم دادگاه گوگل باید 300هزار یورو به عنوان خسارت به شاكیان بپردازد و به ازای هر یك روز كه ‏گوگل بخواهد به فعالیت های غیر قانونی خود در فرانسه ادامه دهد باید 10هزار یورو غرامت دهد.

در کشور ما نیز اخیرا سایت هایی به همین منظور راه اندازی شده اند و یا سایتهای خدماتی نسبت به این کار اقدام می کنند. نا گفته نماند برخی از روزنامه های کثیرالانتشار چند سالی است که نسبت به انتشار کتاب های معروف به صورت پاورقی اقدام می کنند که بیشتر آن ها بدون هماهنگی با ناشر واخذ مجوزهای لازم صورت می گیرد. انتشار دو کتاب « خاطرات عزت شاهی » و « همپای صاعقه » به صورت پاورقی در یکی از روزنامه ها از مثال های بارز این مقوله است.

نکته دیگر، انتشار کتاب به شکل هایی غیر از شکل مرسوم و معمول آن است.این مسئله در پی توسعه شبکه ارتباطات جمعی و با هدف ارائه کتاب به شکل هایی که سهولت استفاده برای افراد عادی و امکان بهره گیری برای افراد نابینا را در پی داشته باشد ، معمول شده است. انتشار کتاب به شکل گویا و یا با خط بریل از جمله این شکل هاست. در این مسیر هم معمولا حقوق ناشر نادیده گرفته می شود. مثال بارز این مورد ، انتشار صوتی کتاب « دا » توسط نهاد کتابخانه های عمومی شهر قم برای نابینایان است. این نهاد بعد از تصمیم گیری در این مورد و حتی بعد از تولید فایل صوتی کتاب ، شاید محض خالی نبودن عریضه ، موضوع را به سوره مهر اطلاع داد تا برای توزیع آن در یک همایش کسب اجازه کند!!! در همین باره اما می توان از اقدام انجمن نابینایان استان خراسان رضوی برای کسب اجازه ناشر جهت تولید کتاب « دا » با خط بریل ، پیش ار انجام این کار ، به عنوان یک اقدام مثبت یاد کرد.

تجدید چاپ کتاب ، توسط ناشر دیگر و یا سازمان ها و ارگان های دولتی ، در حالیکه حق انتشار کتاب ، طبق قرارداد ، در اختیار ناشر اول کتاب است را نیز می توان از موارد نادیده گرفتن حق ناشر دانست.از آن جمله می توان به طرح 40 کتاب انجمن قلم ایران اشاره کرد. در این طرح گفته می شود که کتاب های فاخر از نویسندگان مطرح و شناخته شده را با پرداخت حق التالیف منتشر می کنند درحالی که این کتاب پیش از آن توسط ناشر دیگری منتشر شده است. مسئولان انجمن قلم البته در پاسخ به اعتراض در این مورد ، متن قرار داد خود با نویسنده را به عنوان برگ برنده رو می کنند چرا که در آن قرارداد مسئولیت این مسئله به عهده نویسنده گذاشته شده است.حال آنکه مسئولان اجرای طرح به خوبی از انتشار یا عدم انتشار کتاب مورد نظرشان ، پیش از آن مطلع هستند. به عبارت دیگر این بند از قرارداد را می توان راهی برای فرار از مسئولیت تعبیر کرد.از نگاه دیگر می توان گفت که به هر صورت که باشد ، در اینجا حق ناشر نادیده گرفته شده است ، چه از طرف نویسنده و چه از طرف انجمن قلم. ناگفته نماند در این طرح انتشارات سوره مهر هم از آسیب دیدگان بوده است. این طرح در حالی با حمابت معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار می شود که محسن پرویز ، معاون فرهنگی این وزارتخانه چندی پیش گفته بود براي تقويت آثار ديجيتال بايد حق ناشر و مولف آن ها را پرداخت كنيم.

ناگفته نماند آنچه که گفته شد ، تنها بخشی از نادیده گرفته شدن حقوق ناشر ، توسط افراد حقوقی و نهاد های مختلف است. در این مسیر تنها می توان گفت:«دردها مکررند و نا تمام و ما مدام.....آه ، بگذریم.»