هنر نیوز - من فكر مي كنم!

« ارشميدس، براي از جا کندن کره خاکي و انتقال آن به مکان ديگر، تنها خواستار يک نقطه ثابت و ساکن بود، من هم اگر بخت ياري کند و تنها به يک امر يقيني و ترديد ناپذير دست يابم حق دارم عاليترين اميد را داشته باشم. »[1]

نظريه کوجيتو توسط رنه دکارت(1650-1596م) فيلسوف فرانسوي مطرح شده است. واژه کوجيتو برگرفته از عبارت فرانسوي cogito ergo sum به معناي من فکر مي کنم پس هستم، است. اين نظريه زيربناي تفکر دکارت را تشکيل ميدهد زيرا بر اساس اين نگاه همه چيز در دکارت ذيل نفس من معنا پيدا ميکند و اين در تاريخ فلسفه مهم تلقي مي شود و جاي تامل بسيار دارد. در ذيل به شرح اين نظريه و آثار و تفاسيري که بر آن مترتب شده است ميپردازيم.

من فکر مي کنم پس هستم

دکارت با شک فلسفهاش را آغاز ميكند و به دنبال آن به نظريه کوجيتو نائل مي شود. او در اصل اول اصول معرفت انساني، شک کردن در همه چيز را لازم ميداند و بيان ميکند «در اينکه براي آزمون حقيقت هرکس بايد در طول زندگي خود، تا آنجا که ممکن است، يک بار در مورد همه چيز شک کند.»[2]

دکارت خود بر اين اصل بسيار پايدار است و همه چيز را از ديده شک ميگذراند. و در تامل دوم اظهار ميدارد که: « بنابراين فرض ميکنم تمام آنچه ميبينم باطل است، خود را قانع ميکنم که از تمام آنچه حافظه سرشار از خطاي من به من نشان ميدهد چيزي وجود ندارد فرض ميکنم که هيچ اندام حسي ندارم و جسم، شکل، امتداد، حرکت و مکان چيزي جز پندار ذهن من نيست. در اين صورت چه چيزي را ميتوان حقيقي دانست؟ شايد تنها يک چيز و آن اينکه هيچ چيز يقيني در عالم وجود ندارد.

اما از کجا که غير از آنچه هم اکنون مشکوک شمردم چيز ديگري وجود نداشته باشد که هيچ کس را مجال کمترين ترديدي در آن نباشد؟ آيا خدايي و يا قدرت ديگري وجود ندارد که اين انديشهها را در ذهن من قرار دهد؟ البته چنين فرضي لازم نيست، زيرا شايد خود من بتوانم آنها را ايجاد کنم. در آن صورت، آيا خود من دست کم چيزي نيستم؟ اما من پيش از اين هر گونه عضو حسي يا بدني را از خود نفي کردم، با اين همه، مرددم زيرا نتيجه چه خواهد بود؟ آيا قيام من به بدن و به حواس به حدي است که بدون آنها نمي توانم موجود باشم؟ اما من پيش از اين خود را قانع کردم که اصلا چيزي در عالم وجود ندارد. نه آسماني، نه زميني، نه نفوسي و نه ابداني ولي آيا اطمينان يافتم که خودم وجود ندارم؟ هرگز! اگر من درباره چيزي اطمينان يافته باشم يا صرفا درباره چيزي انديشيده باشم، بي گمان مي بايست وجود داشته باشم. اما نمي دانم کدام فريبکار بسيار توانا و بسيار تردست است که همواره تمام مهارت خود را در راه فريفتن من به کار ميبرد. در اين صورت وقتي اين فريبکار مرا فريب ميدهد، بدون شک من وجود دارم و هر قدر در فريفتن من بکوشد هرگز نميتواند کاري کند که من در همان حال که فکر مي کنم چيزي هستم معدوم باشم. بنابراين، بعد از امعان نظر در تمام امور و بررسي کامل آنها سرانجام بايد به اين نتيجه رسيد و يقين کرد که اين قضيه «من هستم»، «من وجود دارم» هر بار که آن را بر زبان آورم يا در ذهن تصور کنم بالضروره صادق است.»[3]

«من هستم» کيست؟ داراي چه صفاتي است؟ صفات را يکي يکي بر مي شمريم تا ببينيم آنها چيزي هستند که در «من» موجود باشد. دکارت نخستين صفات غذا خوردن و راه رفتن را بر ميشمرد اما اين صفات به بدن انسان تعلق دارد و اگر بدن وجود نداشته باشد طبعا اين صفات نيز وجود ندارند. صفت ديگري که به «من» مي توان اطلاق کرد احساس کردن است اما احساس هم صفتي ست که به جسم تعلق دارد و بدون وجود جسم، وجود ندارد. صفت «فکر کردن» است که به «من» تعلق دارد. فکر کردن صفتي ست که تا وقتي که هستم به من اطلاق مي شود. صفتي که وجود و عدمش متکي بر اجسام نيست و در هم تنيده با وجود و هستي «من» است.

دکارت در اصل نهم کتاب اصول فلسفهاش در توضيح فکر ميگويد: «منظور من از فکر تمام آن چيزي است که در ما ميگذرد و ما وجود آن را بيواسطه در خودمان ادراک ميکنيم. به اين دليل نه فقط فهميدن، خواستن، خيال کردن، بلکه حس کردن نيز چيزي جز فکر و انديشه نيست. اگر بگويم: من ميبينم يا راه ميروم پس وجود دارم و اگر مقصودم از ديدن يا راه رفتن کار چشم يا پاي من باشد، نتيجهاي که از آن ميگيرم، چنان استوار نيست که نتوان در آن شک کرد. زيرا چنانکه گاهي در خواب اتفاق ميافتد، شايد من فکر کنم که ميبينم يا راه ميروم و حال آنکه چشمانم بسته است و از جاي خود حرکت نکردهام و شايد اگر بدني هم نداشتم، باز هم ممکن بود چنين چيزي رخ دهد. اما اگر مقصود من اين است که فقط از احساس خود يا از اينکه آگاهانه در مي يابم که ميبينم يا راه ميروم، سخن بگويم، اين نتيجهگيري چنان اعتبار مطلقي دارد که ترديدي در آن نميتوان کرد زيرا اين حالت ديگر به نفس من بر ميگردد که تنها با احساس من يا با فکر من در اينکه مي بينم يا راه مي روم مربوط است.»[4]

بنابراين «من فکر مي کنم پس هستم» حقيقتي ست ترديدناپذير که دکارت فلسفه خويش را بر آن بنا ميکنند و من به اين نتيجه رسيدم که ميتوانم بي تامل آن را در فلسفهاي که در جستجوي آنم به عنوان نخستين اصل بپذيرم و اين نتيجه يعني من فکر مي کنم پس هستم نخستين و يقينيترين چيزي است که به ذهن کسي که به روش منظم فلسفي ميپردازد، خطور ميکند.

اولين و يقينيترين حکم وجودي است. دکارت قصد آن ندارد که فلسفه خويش را بر مبناي يک اصل منطقي انتزعي بنا کند. علي رغم چيزهايي که بعضي از منتقدان وي گفته همّ او صرفا متوجه ذوات يا ماهيات ممکن، نيست بلکه همّ او بيشتر معطوف به واقعيت موجود است و اصل اوليه او قضيه اي وجودي است.[5]

تفاسير و نتايج حاصل از کوجيتو

دکارت به عنوان موسس فلسفه جديد است و نظريه کوجيتو اش سرآغاز مباحث جديدي در فلسفه است و اين نظريه تفاسير مختلفي را بدنبال داشته است، که به اختصار به آن مي پردازيم.

برخي از مفسيرين روح قضيه کوجيتو و پيام فلسفي آن را دست يابي به استقلال در تفکر دانستهاند. گويي دکارت با اين نظريه خودش را از بند انديشه تقليدي و به عبارتي مرجعيت کليسايي رها کرده است. زيرا که بدون تکيه بر امر خارجي و با تکيه بر خود، خود را اثبات کرده است و يقيني ترين اصل فلسفهاش را در درون خود قرار داده و سرمنشا هر چيز من انسان دانسته است.

تفسير قابل توجه ديگري که توسط يکي از مفسران دکارت يعني ماگنوس ارائه شده است تقدم فکر بر حيات و هستي عيني است. با قضيه کوجيتو تفکر از حيات و هستي مستقل مي شود. مضمون قضيه کوجيتو اين است که فکر يا شعور و ادراک در راس قله هستي قرار مي گيرد. اينکه در راس همه چيز تفکر و شعور انسان قرار دارد.

تفسير مهم ديگري که بر کوجيتو وجود دارد نگاه هيدگر به کوجيتو است اينکه بنا بر راي هيدگر انسان پس از قضيه کوجيتو انسان به عنوان مفسر هستي قلمداد شده است. هيدگر در جلد چهارم کتابي که در شرح فلسفه نيچه نوشته مي گويد: در قضيه کوجيتو سوژه و ابژه مقابل هم قرار ميگيرند. سوژه در اصل لاتيني به معني زيربنا و بنياد و اساس هستي است از زمان دکارت به بعد، من متفکر تبديل به موضوع مي شود و اين آغاز اومانيزم جديد است. [6]

هيدگر تفسير خود را چنين ادامه ميدهد که موضوعيت انسان در فلسفه دکارت به يک نتيجه مهم ميرسد و آن اينکه همه چيز از ديدگاه انسان معنا پيدا ميکند. همه چيز ابژه و مورد توجه و متعلق شناخت انسان ميشود. فقط انسان سوژه و موضوع و تعيين کننده است در اين نگرش موجودات جهان، تصوير و تمثلي از طرز تلقي انسان نسبت به آنهاست. معناي موجودات همان است که انسان در مي يابد و عالم هستي همان ميشود که انسان ميخواهد. اين مطلب به معني نفي حقيقت و واقعيت موجودات نيست بلکه به اين معناست که حقيقت موجودات همان است که انسان براي آنها تعيين ميکند.[7]

. دکارت، رنه. تاملات در فلسفه اولي. ترجمه دکتر احمد احمدي. تهران: مرکز نشر دانشگاهي ، 1369. ص24.[1]
. دکارت، رنه. اصول فلسفه. ترجمه منوچهر صانعي دره بيدي. تهران: انتشارات بين المللي الهدي، 1371. ص39.[2]
3. دکارت، رنه. تاملات در فلسفه اولي. ترجمه دکتر احمد احمدي. تهران: مرکز نشر دانشگاهي ، 1369.صص 24، 25 و26.[3]
4. دکارت، رنه. اصول فلسفه. ترجمه منوچهر صانعي دره بيدي. تهران: انتشارات بين المللي الهدي، 1371. صص45-44.[4]
5. کاپلستون، فردريک. تاريخ فلسفه(ج4). ترجمه دکتر غلامرضا اعواني. تهران: انتشارات علمي و فرهنگي، 1380. ص121.
. دکارت، رنه. فلسفه دکارت. ترجمه منوچهر صانعي دره بيدي. تهران: انتشارات بين المللي الهدي، 1376.ص84.[6]
. همان، صص85-84.[7]