هنر نیوز - دایرة‌المعارفی که زنده است

کارشناسان در سومین نشست کتاب‌خوان تخصصی هنر مطرح کردند؛

محمد منصور هاشمی، پژوهشگر حوزه فلسفه، درباره ویژگی‌های دایرة‌المعارف هنر نوشته رویین پاکباز گفت: مهم‌ترین حُسن دایرة‌المعارف رویین پاکباز «زنده» بودن آن است.

به گزارش روابط عمومی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، سومین نشست تخصصی کتاب‌خوان هنر که به معرفی و بررسی «دایرة‌المعارف هنر» نوشته رویین پاکباز اختصاص داشت، عصر یکشنبه (دوم آبان ماه) با حضور ایمان افسریان، محمد منصور هاشمی و مجید اخگر به‌عنوان کارشناسان این برنامه و جمعی از علاقه‌مندان کتاب و کتاب‌خوانی، در سالن استاد جلیل شهناز خانه هنرمندان ایران برگزار شد. دایرة‌المعارف نویسی؛ از «علم محوری» به «مخاطب محوری» در ابتدای این مراسم، محمد منصور هاشمی، پژوهشگر حوزه فلسفه، با اشاره به تاریخچه و سنت دایرة‌المعارف نویسی در جهان گفت: دایرة‌المعارف پدیده‌ای نیست که تنها دارای یک فیزیک خاص باشد، بلکه دارای یک متافیزیک خاص است. درواقع دایرة‌المعارف‌ها به وجود آمدند تا علم بشر را که در دوره روشنگری تصور می‌شد در حال رسیدن به کمال است، در یکجا، کنار هم جمع‌آوری کند. اما این تصور در دوره ما به‌کلی عوض شد. به‌طوری‌که امروز می‌دانیم علم مطلقی وجود ندارد و نمی‌توان تمام علم بشری را در یک قالب جمع‌آوری کرد. براین اساس متافیزیک دایرة‌المعارف نویسی تغییر کرد و من طی مقاله‌ای عنوان کردم که می‌توان متافیزیک قبلی را «علم محور» و متافیزیک جدید را «مخاطب محور» عنوان کرد. این پژوهشگر حوزه فلسفه در توضیح دایرة‌المعارف‌های «مخاطب محور» عنوان کرد: امروز دیگر دایرة‌المعارف نویسان دنیا قصد ندارند که علم بشر را درباره یک موضوع جمع‌آوری کنند، بلکه برای مخاطبان مختلف، کتاب‌های راهنما می‌نویسند. کتاب‌هایی که بتواند پاسخ ابتدایی سؤال‌های آن‌ها را بدهد. مهم‌ترین ویژگی دایرة‌المعارف هنر «زنده‌بودن» آن است هاشمی در ادامه به شیوه مرسوم دایرة‌المعارف نویسی در ایران اشاره کرد و گفت: غالب دایرة‌المعارف‌هایی که امروز در ایران نوشته می‌شود، همچنان بر اساس آن متافیزیک قدیمی «علم محور» تهیه می‌شود. بر همین اساس است که می‌بینیم پروژه‌های دایرة‌المعارف نویسی دولتی ما سال‌های سال است که آغاز شده‌اند و تا سال‌های سال هم ادامه پیدا می‌کنند. این دایرة‌المعارف‌ها معمولاً مجلدات بسیاری دارند که می‌خواهند تمام علوم موجود در حوزه‌های مختلف را در یک دایرة‌المعارف جمع کنند. وی ادامه داد: یکی از محاسن بارز دایرة‌المعارف هنر این است که نویسنده آن با متافیزیک قدیمی کار نکرده و دایرة‌المعارفی مخاطب محور برای افرادی که سؤالاتی درباره تاریخ هنر دارند را نوشته‌است. این پژوهشگر حوزه فلسفه با بیان اینکه «مهم‌ترین ویژگی این دایرة‌المعارف، زنده‌بودن آن است» گفت: اکثر دایرة‌المعارف‌ها در ایران برای پرهیز از بروز مشکل با معاصران خود، یا افرادی را مدخل می‌کنند که فوت کرده باشند و یا شرط زمانی برای آن می‌گذارند؛ مثلاً از 1300 به قبل؛ اما در دایرة‌المعارف نوشته استاد پاکباز این اشکال وجود ندارد، چراکه در این کتاب هر هنرمندی از سال 1377 به قبل در این حوزه کار کرده، مدخل دایرة‌المعارف است و ازاین‌جهت اثر استاد یک دایرة‌المعارف زنده و پویا محسوب می‌شود. قابلیت تولید کتاب‌های مختلف از دایرة‌المعارف هنر هاشمی این دایرة‌المعارف را دارای قابلیت استخراج کتاب‌های راهنما در موضوعات مختلف دانست و گفت: این سنت در میان غربی‌ها رواج دارد که وقتی دایرة‌المعارفی تولید می‌شود، از دل آن کتاب‌های دیگری نیز برای مخاطبان مختلف منتشر می‌کنند. وی وجود هنر نویسان، فیلسوفان هنر، منتقدان هنر و شاعران و نویسندگانی مرتبط با موضوع هنر را از دیگر نکات جالب‌توجه در این دایرة‌المعارف عنوان کرد و گفت: این‌گونه نیست که این اثر تنها به هنرمندان مانند نقاشان و مجسمه‌سازان پرداخته شده باشد، بلکه سایر فعالان دیگر هنرها نیز در مدخل این دایرة‌المعارف جای دارند. همچنین ارائه دو بخش تاریخ‌نگاری و مضمون‌شناسی در جلد سوم کتاب از بخش‌های پرکاربرد این اثر محسوب می‌شود. هاشمی در ادامه با ارائه نمونه‌هایی از دایرة‌المعارف هنر، ارائه اطلاعات اضافه غیر مرتبط با موضوع هنر، اعلام موضع صریح نویسنده در موضوعی خاص به‌عنوان یک حکم، پراکندگی و عدم ترتیبی مشخص در مدخل گزینی را برخی از اشکالات وارد به این دایرة‌المعارف عنوان کرد و گفت: به نظر من در ویرایش بعدی مدخل گزینی‌ها می‌تواند از جهاتی دقیق‌تر انجام شود؛ اما هیچ یک از این موارد نمی‌تواند از ارزش و اهمیت این کار بزرگ کم کند. امیدوارم همواره ویرایش‌های به‌روزی از این اثر ارائه شود تا بتوانیم یک دایرة‌المعارف زنده در کشور داشته باشیم. دغدغه یکپارچگی تلفظ اسمی، اصطلاحات و مفاهیم هنری در ادامه این نشست ایمان افسریان، از هنرمندان فعال در حوزه نقاشی درباره پدیدآورنده این اثر گفت: رویین پاکباز از سال 1343 به همراه جمعی، تالار قند ریز را راه‌اندازی کردند و سعی کردند در آن تالار آثاری را نمایش بدهند که به نظرشان سالم‌تر و درست‌تر است. تنها افرادی که توانستند تا سال 1356 این کار گروه را ادامه دهند، آقای پاکباز و آقای جودت بودند. وی با اشاره به برخی فعالیت‌های پاکباز در حوزه هنر عنوان کرد: پس از راه‌اندازی تالار قند ریز، پاکباز اولین کسی بود که توانست نشریه‌ای را در حوزه هنرهای تجسمی منتشر کند که به‌نوعی می‌توان آن را در حد نشریه‌ای چون حرفه هنرمند امروز دانست. او اولین کسی بود که در حوزه هنر جدید به ثبت اطلاعات و ایجاد آرشیو اقدام کرد و با درک لزوم تهیه و ترجمه مطالب نظری و تئوری، آموزش تاریخ هنر را در دانشگاه‌ها پایه گذاشت. این هنرمند عرصه هنرهای تجسمی با اشاره به سابقه طولانی پاکباز در تدریس تاریخ هنر گفت: تجربه سال‌ها تدریس استاد پاکباز باعث شد که وی از همان سال‌های ابتدایی تدریس به لزوم تهیه یک دایرة‌المعارف جامع در حوزه هنر بیندیشد. چراکه با مشکلات عدیده‌ای چون نبود تعاریف مشترکی در بسیاری از مباحث و همچنین اسامی متعدد ارائه‌شده از هنرمندان خارجی در متون مختلف روبه‌رو بود که در ادامه با پیشنهاد آقای موسایی، مدیر انتشارات فرهنگ معاصر توانست این امر را محقق کند. نیم‌قرن فعالیت پژوهشی برای تهیه دایرة‌المعارف هنر افسریان دراین‌باره همکاری پاکباز با انتشارات فرهنگ معاصر توضیح داد: پیشنهاد تهیه دایرة‌المعارف هنر، ابتدا در سال 1371 از طرف آقای موسایی به آقای پاکباز داده شد و ایشان تصور می‌کردند که این پروژه را طی 2 سال عملی خواهند کرد، اما آن پروژه 2 ساله به هشت سال کار مداوم و سخت تبدیل شد. من در جریان هستم که افراد دیگری هم سعی کردند که در طول این سال‌ها دایرة‌المعارف هنر منتشر کنند، افرادی که حتی حمایت‌های نهادهای دولتی را نیز پشت سر خود داشتند، اما هیچ‌یک نتوانستند به نتیجه برسند. وی به ثمر نشستن این پروژه پژوهشی را حاصل 50 سال فعالیت مداوم و مستمر رویین پاکباز دانست و گفت: در همه جای دنیا تهیه چنین دایرة‌المعارف‌هایی توسط یک گروه کارکشته انجام می‌شود، اما دایرة‌المعارف هنر حاصل کار فردی استاد پاکباز بوده و بااینکه در ویرایش بعدی آن افرادی به کمک آمدند، اما بازهم بار اصلی تهیه این اثر بر عهده ایشان بوده است. این هنرمند عرصه هنرهای تجسمی در تشریح برخی از دشواری‌های تهیه این دایرة‌المعارف عنوان کرد: یکی از مهم‌ترین موضوعات موردتوجه استاد، ایجاد یکپارچگی در تلفظ اسامی بود که گاهی آن‌قدر تفاوت در متون مختلف وجود داشت که تشخیص هنرمندان دشوار می‌شد؛ اما راه‌حلی که استاد پاکباز در این مورد بکار بست این بود که اسامی را بر اساس نوع تلفظ در محل تولد هنرمند و به همان زبان انتخاب کند. بررسی دشواری‌ها تهیه دایرة‌المعارف هنر افسریان ادامه داد: پردردسرترین و بحث‌برانگیزترین بخش این اثر که وقت بسیاری را نیز از استاد گرفت، بخش هنر ایران بود. چراکه ایشان تصمیم گرفتند اطلاعات هر کس را که از سال 1377 به قبل فعالیت هنری داشته در این اثر جمع‌آوری کند. جمع‌آوری اطلاعات از این افراد کار بسیار مشکلی بود. چراکه غالب این افراد دارای سایت و اطلاعات درست و صحیح نبودند و گاهی ادعاهایی داشتند که صحت آن نیازمند تحقیقات بسیاری بود. وی همچنین بخش صفحه‌آرایی و کتاب‌آرایی را از دیگر بخش‌های زمان‌بر و طاقت‌فرسای این دایرة‌المعارف عنوان کرد و گفت: جمع‌آوری تصاویر برای دایرة‌المعارف اول در شرایطی که در آن سال‌ها اینترنت وجود نداشت و تصاویر در دسترس نبود کاری بسیار طاقت‌فرسا بود، چراکه تمام مراحل آن به‌صورت دستی انجام می‌شد. وزن بیشتر حوزه نقاشی نسبت به سایر حوزه‌های هنری همچنین مجید اخگر، مؤلف، مترجم و منتقد حوزه هنر در این نشست طی سخنانی، با اشاره به جایگاه علمی رویین پاکباز در عرصه هنر ایران و تقدیر از ارائه این اثر پژوهشی، گفت: یکی از ویژگی‌های دایرة‌المعارف این است که باید در دوره‌های مختلف روزآمد شود؛ یعنی هم اصلاح شود و هم با تحولات جامعه پیش برود. البته در شرایط طبیعی یک‌نهاد بزرگ باید متولی این حرکت پژوهشی می‌شد، نه یک شخص و یا یک ناشر خصوصی. طبیعتاً وقتی چنین اتفاقی می‌افتد، اثر نمی‌تواند خالی از اشکال باشد. وی با ارائه نمونه‌هایی از این دایرة‌المعارف، عنوان کرد: با نگاهی گذرا می‌توان فهمید وزن نقاشی بیشتر از وزن سایر رشته‌ها است. به‌طوری‌که اگر عنوان آن را دایرة‌المعارف نقاشی می‌گذاشتیم، اعتراضی بر آن وارد نبود، ولی زمانی که آن را با عنوان دایرة‌المعارف هنر نام‌گذاری می‌کنیم این انتظار می‌رود که نوع توزیع کم و کیفی متن و تصویر منصفانه باشد. این منتقد هنری درباره جلد سوم این اثر نیز توضیح داد: بحث تاریخ‌شناسی و مضمون‌شناسی که جلد سوم این کتاب را تشکیل می‌دهد، فکر بسیار خوب و مفیدی است که در ویرایش جدید به این مجموعه افزوده شده، اما در مداخلی که در قالب مقاله در این جلد آمده، نقشه‌ای کلی از تاریخ هنر کشورها به دست نمی‌دهد و آن کلیت موضوع در پرداختن به جزئیات، ازدست‌رفته است. گویا مهم‌ترین دغدغه این بوده که تنها از همه این کشورها اسم برده شود. وی در پایان تأکید کرد: به نظرم جا دارد در نشستی دیگر به فعالیت 50 ساله آقای پاکباز بر روی این اثر، به‌عنوان «پروژه یک‌عمر» پرداخته شود و بتوانیم در یک‌فاصله زمانی و تأمل بیشتر، به‌صورت مشروح‌تر به این موضوع بپردازیم.