هنر نیوز - عقیقی: "َشب قوزي" نخستين فيلم واقعگراي سينماي ايران است

عقیقی: "َشب قوزي" نخستين فيلم واقعگراي سينماي ايران است

فيلم سينمايي "شب قوزي" ساخته مرحوم فرخ غفاري شنبه ۱۹ ارديبهشت در سالن سيف الله داد خانه سينما به نمايش درآمد و پس از نمايش با حضور سعيد عقيقي و جواد طوسي مورد نقد و بررسي قرار گرفت...

به گزارش هنرنیوز، اين فیلم در راستاي سلسله جلسات "مرور سينماي كلاسيك ايران" به نمايش درآمد و مورد تحليل قرار گرفت.
در ابتداي این نشست که با حضور جمعی از اعضای انجمن منتقدان و نويسندگان سينمايي برگزار شد، عقیقی با ابراز خرسندي از اينكه درباره فرخ غفاري و فيلم "شب قوزي" صحبت مي كند گفت:« من درباره غفاری پژوهش بسياري کرده ام. ما در بررسی یک پدیده معمولاً یک بار به صورت متن در حال تکمیل به آن نگاه می کنیم؛ اينكه در محدوده سال های ۱۳۴۰چه افرادي فیلم ساختند و سینمای ایران در چه شرایطی بوده است. وجه دوم و مورد علاقه من اين است كه با توجه به شرایط تاریخی موجود، چطور افراد سراغ چنين مضاميني رفته اند؟»
وی افزود:«در جریان دو قطبی سینمای دهه ۴۰ یعنی جریان عمومی و اصلی سینما، گروه معدودی سعی می کردند فیلم بسازند که نسبتی هم با خارج از کشور داشتند يعني خارج از ایران تحصیل مي كردند یا سمت داشتند به همین دلیل جریان سینمای ایران را سخیف و پیش پا افتاده مي دانستند. بیست سال پیش از مرحوم جلال مقدم در این خصوص سوال کردم و او گفت (سینمایی که آن دوران به اسم سينماي ته شهر وجود داشت مایه تحقیر و تأسف بود. ما وقتی وارد سینما شدیم مي خواستيم راه بهتری پیدا کنیم و فیلم های بهتری بسازیم.)»
عقیقی در خصوص پژوهش در مورد ریشه های جریان تازه یا موج نو در سينماي ايران ادامه داد:«به عقیده من سینمای فرخ غفاری جریاني نو در سینما نیست و می توانیم آن را فرضیه سینمای متفاوت ایران بنامیم.»
او در پاسخ به پرسش طوسی مبنی بر اینکه آیا از فرضیه سینمای متفاوت ایران بودن می توان همچون نویسندگان کایه دوسینما به نگره مولف، اهمیت میزانسن و... رسيد و آن فضای بی رونق را به شرایط دگرگون شده تعبیر کرد، گفت:«همانطور که سینمای فرانسه با سینمای ایران قابل قیاس نیست ریشه های فرهنگی آنها هم با ما فرق دارد. اما اساساً کایه دو سینما موج رادیکال علیه تمام سینمای فرانسه است.»
اين منتقد سينمايي با بیان اینکه غفاري در "شب قوزی" تمایل خود را به سینمای فرانسه هم نشان داده افزود:«غفاری در نشرياتي كه قلم زده دو موضع مشخص داشته؛ اول اینکه علیه سینمای آمریکا می نوشته و دوم اينكه تلاش او از سال ۱۳۲۹ برای ایجاد سینمای ملی در ایران بوده و براي اين منظور سه مسیر فعالیت را پیش گرفته است. سال ۱۳۲۸ کانون فیلم را تأسیس و عده اي را دور هم جمع كرده تا به جای فیلم "ولگرد" و "طوفان زندگی" فیلم هایي نظیر "همشهری کین" را ببینند. همچنين نوشتن نقدهای مدافعانه بر فیلم هایی که سر و شکلي داشتند همچون "شب نشینی در جهنم". بخش ديگر نقدهای منفی او و فعاليتش در سینما است. مثل نقدی که بر فیلم "شرمسار" یا "هفده روز به اعدام" دکتر هوشنگ کاووسی نوشته و راکورد فیلم را به ريشخند گرفته است. البته مرحوم دکتر کاووسی هم مانند یک فرد منصف صبر می کند تا "جنوب شهر" غفاری ساخته شود و تلافی کند. در واقع مسئله کاملاً شخصی است و از حالت نقد بیرون می آید و من اين را معضل روشنفکری ایران می دانم.»
عقیقی با بیان اینکه غفاری در فرانسه در گروه فیلم پوزيتیو (جریان چپ سیاسی فرانسه) بوده، گفت:«وی در عین حال که چپ بوده و ریشه قجر داشته، رابطه اش با دربار هم بد نبوده است. تركيب همه این عوامل در کنار ويژگي هايي که از وي نام بردم، از غفاري شخصیتی متعادل ساخته که به نظر من به هیچ عنوان شبیه ابراهیم گلستان نیست.»
فيلمنامه نويس "شب هاي روشن" افزود:«غفاری در "شب قوزی" تلاش كرده راه حلی براي جریان اصلی سینما پیدا کند که فراتر از اين جریان می شود. سالی که اين فيلم اکران شده آمار بی سوادی در ایران بالای هفتاد و پنج درصد بوده؛ این یعنی اقتباس از داستاني (هزار و یک شب) که هفتاد و پنج در صد مردم نمی توانستند آن را از رو بخوانند».
عقیقی همچنین گفت:«غفاری سعی می کرد با روش خود از پایه هاي ادبی کمک بگیرد که به فرهنگ عمومی هم نزدیک باشد و از سوی دیگر استانداردهایی را که از طریق سینماتک آموخته بر زمينه اي پياده كند که نتیجه اش "شب قوزی" شد.»
طوسی در ادامه جلسه گفت:«دوست دارم در مورد این موضوع صحبت کنیم که تناقضي در شخصیت فردی غفاری دیده می شود. او و جلال مقدم به گونه ای خودزنی كردند که با جایگاه روشنفکری آنها در جامعه همخوانی نداشت. مقدم با اینکه فیلم های "فرار از تله" و "پنجره" را ساخته بود در همدلی با غفاری وارد مناسباتي شد كه ما را دچار سردرگمی می کند. مثلاً در "شب قوزی" با نگاه کنایه وار اشرافیت را به نقد می کشند و در عين حال از اصغر قوزی هم استفاده ابزاری می کنند و نگاهي سمپاتیک به این شخصیت ندارد. در مناسبات جشن هنر شیراز افتادن یا وارد مناسبات درباری شدن به نظر منطق پذیر نیست.»
عقیقی در ادامه توضيح داد:«زندگی یک انتخاب است و ما جای او نیستیم که بدانیم چه راهی را انتخاب مي كردیم. مانند اينكه چند میلیارد از فلان نهاد مي گیرند و فیلم بشکن و بالا بنداز مي سازند، در عین حال از خود آنها تعریف مي كنند و پز اپوزیسیون هم دارند! من این را چه گونه باور کنم؟ ما امروز همین معضل را داریم. اما فرخ غفاری در فضايی زندگی می کند که مردم یا توده ای هستند یا بی سواد و رویکرد میانه رو نداریم. به عقیده من این موضوع به روحیه شخصی مقدم و غفاری هم برمی گردد و در تحلیل تاریخی درک مناسبات بهتر از لاپوشانی است.»
وي افزود:«غفاری به شاخه های مختلف نوک می زند شاید اگر این انرژی را صرف پژوهش یا کاري معین می کرد به نتیجه بهتری می رسید. در واقع روحیه طنازی وي را به وضوح در "شب قوزی" و زنبورک" می بینیم كه در ادامه مسیرش را دگرگون می کند.»"
او با بیان اینکه فرخ غفاری از بدشانس ترین افراد سینمای ایران است چون نخستین فیلم واقعگرای سینمای ایران را ساخته، گفت:«به واسطه يكي از شاگردانم یک ماه قبل از فوت غفاری توانستم در پاریس گفت و گویی با او انجام دهم. او گفت (ما آدم هايی درس خوانده بودیم که ادای روشنفکرهای فرانسوی را در می آوردیم، مثل آنها چپ بودیم نه اینکه از چپ سر دربیاوریم. وقتی به ایران آمدیم متوجه شديم ایران فرانسه نیست و فرانسه ایران نیست و مناسبات آنها با هم فرق می کند).»
عقیقی ادامه داد:«از غفاری پرسیدم چه چیز باعث شد این جریان در سينما رشد نکند و او گفت (ما قدرت درک ریشه های فرهنگی را نداشتیم. نه به این معنا که کتاب نخواندیم بلكه به این مفهوم که روشي مشخص برای زندگی و فرهنگ نداشتیم که متناسب با آن فیلم هایی مناسب بسازيم. از یک سو جامعه سنتی قرار داشت که ریشه اش در فیلم فارسی بود و از سوي دیگر جریانی که در جشن هنر سمت و سوی مدرنیته گرفت.»
فيلمنامه نويس "هفت پرده" گفت:«در کشورهای آمریکایی یا هندوستان فیلم هایی متناسب با فرهنگ خودشان ساخته و اکران می شود. در واقع فرهنگ عمومی آنها برخاسته از فرهنگ خودشان است در حالیكه الگوي ما در ایران، الگوی سارتری است یعنی الگوی روشنفکرِ منزویِ کافه نشین که هیچ ارتباطي با فرهنگ عمومی ندارد.»
وی در بخش دیگری از سخنانش عنوان كرد:«به نظر من فرخ غفاری مسیر درستی را طی می کند؛ از طرفی فکر می کند می تواند بر سیستم دربار تأثیر بگذارد و از طرف دیگر فکر می کند می تواند بر جریان سینما تأثیر بگذارد و از فیلم های استاندارد دفاع می کند. او به محض ورود به تلویزیون ناصر تقوایی و مرحوم علی حاتمی را به تلویزیون می آورد. علی حاتمی در سال ۵۱ سه فیلم شکست خورده داشت و کسی به او کار نمی داد. به نظر من وقتي غفاری به عنوان طراح و موسس در جایی قرار گرفته معرکه عمل كرده اما تفاوتی بین جایگاه موسس و هنرمند بودن خود قائل نشده است.»
در ادامه عقیقی شباهت های "خشت و آینه" و "شب قوزی" را اين چنين برشمرد:«به نظر من غفاری و گلستان هر دو شاخه های یک درخت هستند. تم مشترکی بین این دو فیلم در جریان است؛ اینکه آدم های هر دو قصه بی مسئولیت هستند. در داستان گلستان جنبه های ادبی بیشتر لحاظ شده و زیبایی شناسی تصویری بیشتر است. اما فیلم غفاری با ریشه های ایرانی و داستان هاي هزار و یک شب روایت می شود. جلال مقدم و فرخ غفاری در "شب قوزی" هر دو طنازند، غفاری خوب دیالوگ خوب می نویسد و مقدم بر فیلم نامه تسلط دارد.»
عقیقی در مورد حجم زياد موسیقی فیلم و تعمد غفاری توضيح داد:«فیلم با موسیقی مطربی و يك رقص مشهور شروع می شود و آرام آرام به سمتي دیگر مي رود به گونه ای که با تمام اقشار جامعه از فقیرترین تا سطوح مختلف ارتباط برقرار می کند و در نهایت همه آنها را همراه با جنازه در پاسگاه پليس گرد هم می آورد.»
در انتها عقیقی درباره عدم انسجام بازی بازیگران، سهل انگاری در دکوپاژ و بهره نبردن غفاري از دوبلور خصوصاً در فیلم "جنوب شهر" گفت:«براي آنها کار با بازیگر در مرحله نهایی معنا پیدا می کرد و بيشتر به سطح داستان توجه داشتند. همچنین برایشان مهم بود بازیگری که در فیلمشان بازی مي كند در فیلم دیگر حضور نداشته باشد و این شرايط باعث محدودیت در انتخاب هايشان مي شد. در مورد "جنوب شهر" بايد بگويم از اين فيلم نسخه کاملی در دست نیست و بخشی از فیلم به نمایش درنيامده و بخشی هم بعدها فیلمبرداری شده و در بعضی صحنه ها کارگردان حضور نداشته است. اما منهم با شما موافقم كه در فیلم "شب قوزی" بازی بازیگران یکدست نیست.»
در پایان برخي از حاضران پرسش هايي را مطرح کردند كه سعيد عقيقي به آنها پاسخ داد. جلسه نمايش و نقد و تحليل فيلم سينمايي "شب قوزي" كه با حضور اعضاي انجمن منتقدان و صنوف ديگر ساعت ۱۷ در سالن سيف الله داد خانه سينما آغاز شد تا ساعت ۲۱ به طول انجاميد.