نگاهی به سه کاروانسرای صفوی استان اصفهان،

سفر از هتل شاه عباسی اصفهان به کاروانسرای کوه‌آب نطنز

13 فروردين 1392 ساعت 1:49

کاروانسراها همان هتل‌های امروزی هستند که روزگاری ایمنگاه و استراحتگاه مسافران خسته از راه بودند.


به گزارش هنرنیوز، تجلی‌گاه دیگر در تغییر معماری را می‌توان در مرمت و احیا آثار تاریخی دید. نخستین نمونه از این دست، مهمانسرای عباسی است. 

دشوار بتوان باور کرد که بنایی چنین مزین به نقوش و طرح‌ها روزگاری کاروانسرا بوده است. کاروانسرای مادر شاه که ساخت آن به دوران سلطان حسین صفوی باز می‌گردد. 

به گفته احسان سنایی کارشناس معماری ساخت کاروانسرا ۱۶ سال ادامه داشت و با مدرسه چهارباغ و بازارچه بلند ( بازار شاهی) به صورت همزمان ساخته شده است. امروزه اما ساختمان مهمانسرا را از هیاهوی کاروانسرا خبری نسیت. بنا جلوه‌گاهی کامل است از هنرهای اصیل و آرایه‌های سنتی ایرانی زیبا و چشم‌نواز، شکوهی که زبان را یارای وصفش نیست. 



کالبد بنا بی‌شک روزگاران گذشته را در یاد دارد. دوره متروک بودن کاروانسرا در دوران قاجار را. این کارشناس می‌گوید: در دوره معاصر این بنا مدتی به عنوان پادگان اصفهان مورد استفاده قرار گرفت. سپس مدتی برای توقفگاه کامیون‌های قند و شکر به کار رفت. تا آنکه در سال ۱۳۳۶ به پیشنهاد آندره گدار و به همت بیمه ایران بازسازی آن صورت گرفت و چنین گردونه زمان چرخید تا در تابستان ۱۳۴۵ گروهی متشکل از ۱۵۰ نفر از طراحان، نقش‌پردازان، گچ بران، مشبک‌سازان و آیینه‌کاران به سرپرستی مهدی ابراهیمیان کار تزیین مهمانسرا را آغاز کردند.
مهمانسرای عباسی با حجم وسیع تزیینات و آرایه‌های سنتی و نوگرا شامل یک طبقه زیرزمین و چهار طبقه است که قدمت دو طبقه آن به عصر صفوی و مابقی به دوران پهلوی باز می‌گردد. مهمانسرا ۲۳۵ اتاق دارد که به لحاظ تزیینات فزاینده در نوع خود کم نظیرند. 

کوهآب نطنز
از کاشان که راهی نطنز شوی وقتی كه به كاروانسرایی می‌رسی که کتیبه بالای درب ورودی آن گواهی می‌دهد این بنای چهار ایوانی به دوران شاه عباس بازمی‌گردد و توسط «میرابوالمعالی برزرودی» که ‌از امرای مقرب دربار، مشهور به آقامیر که سمت وزیر حضور و مجلس نویسی شاه را داشته و یا به گفته مولف کتاب زندگانی شاه عباس اول وزیر دست چپ شاه ایجاد گردیده است. 


رضا کاظمی -راهنمای گردشگری - درباره این کاروانسرا و جاذبه‌های اطراف آن اظهار می‌کند:« کمی آنسو‌تر از این بنا در جنوب غربی شهر نطنز و بر فراز کوه گنبدی قرار دارد که به گنبد «باز» مشهور است و بنا بر آنچه در کتاب زندگی شاه عباس اول آمده محل دفن یکی از بازهای مورد علاقه شاه عباس و معروف به « لَوَند» بوده که دست برقضا در حوالی نطنز می‌میرد و اندوه ملوکانه باعث می‌گردد که عده‌ای کارگر و معماربا رنج بسیار چنین گنبدی را در محل دفنش در ارتفاع دو هزار متری كركس بر بلندترین نقطه کوه بنا کنند.» 


اما این سو کاروانسرای کوهآب چشم براین شاهکارمعماری دوخته که مصالحش با بزکوهی به نوک کوه برده شده تا بنایی به ارتفاع ده متر ساخته شود.

کاظمی توضیح می‌دهد:« آبی که در جویبار دلفریب این کاروانسرا جاری است از چند چشمه حوالی این کاروانسرای کوهآب جاری بوده و گویا در همان زمان‌ها در دل حیاط این کاروانسرا استخر بزرگی به اندازه ۱۴ متر در ۷ متر ایجاد شده که آب مورد نیاز کاروانیان را تأمین نموده است.»

در جبهه شمالی و در دو سوی دروازه ورودی مجموعاً ده صفه وجود دارد و شاید جایگاه آن کاروان بوده که در یک شب شلوغ به این مکان می‌رسید و مسافرینش به اجبار می‌بایستی این صفه‌های بیرونی را برای استراحت برمی‌گزیدند. 


واقفی یکی از تورگردانان ایران نیز که خود در اطراف نطنز یک اقامتگاه بومی دارند در این باره توضیح می‌دهد :« سر در ورودی این کاروانسرا تاق پیش‌آمده‌ای را تشکیل داده که بر روی دو جرز قطور که در دو طرف سردر اصلی قرار گرفته، تکیه زده و در میان این دو جرز دو تاقچه گود بازکرده‌اند و شاید به هین خاطر مجموع سردر و ملحقات آن سبک‌تر به نظر می‌آید.

در بالای دروازه ورودی محفظه‌ای تاقی شکل به چشم می‌آید. این در نه چندان قدیمی که تنها شمایلی است از در واقعی این کاروانسرا در سال‌های خیلی دور و در میان همین چارچوب ابهتی داشته است. و این ناله‌های غم‌انگیز در شاید شکایتی باشد بر این همه دست خط‌های یادگاری که بر پیکرش سنگینی می‌کند.»

با توجه به نوشته بالای سردر مشخص می‌شود علاالملک نامی که احتمالاً حاکم نطنز بوده به هزینه میرابوالمعالی به سال ۱۰۲۹ ه.ق به پایان رسانده است.

یکی از دو تاق طرح آجر چینی‌اش ستاره‌ای هشت پر است که یک مربع مستطیل را برسینه خویش نشان می‌دهد و دیگری در نیمه دوم خود یک ستاره هشت پر دیگر با یک نقش لوزی در میان گرفته جلوه‌گر شده است.
 


پلکان‌های بام در دو طرف درب ورودی قرار گرفته که محوطه هشتی شکل آن سادگی خود را حفظ کرده و شامل سکوها و مقر استراحت نگهبانان است. 

واقفی تاکید می‌کند: «نکته جالب و متفاوت این کاروانسرا با دیگر کاروانسراها راه داشتن این دو مقر نگهبانی به محوطه داخل اصطبل‌هست. ظاهراً راه ورود به اصطبل در اتاق سمت چپ ورودی مسدود گشته است.»

کاروانسرای مورچه خورت
آن هنگام که شاه عباس صفوی تصمیم گرفت به منظور رونق و احیای جاده ابریشم کاروانسراها را بازسازی و احیا نماید شاید نمی‌دانست این زمان پررونق ترین دوره احیا کاروانسراهاست . 

رضا شرفمند -کارشناس ارشد معماری- درباره ضرورت احداث کاروانسراها می‌گوید: « کاروانسراها همان هتل‌های امروزی هستند که در دل کویر و بیابان پناهگاهی ایمن برای مسافران و چارپایان آنها بودند. شاید بتوان از کاروانسراها به عنوان هتل‌های زنجیره‌ای نام برد که بیشتر در مسیر جاده ابریشم احداث شده‌اند. البته پیش از دوره شاه عباس نیز کاروانسراهایی وجود داشتند اما مشهور است که شاه عباس دستور ساخت ۹۹۹ کاروانسرا را داده است.»

کاروانسرای بزرگ سلطنتی مادرشاه با چهار برج دایره‌ای شکل در چهار گوشه تنها بنای ثبت ملی مورچه خورت که در ۴۰ کیلومتری میمه و در ۵۴ کیلومتری شمال غرب اصفهان نظاره‌گر جاده اصلی اصفهان- تهران است یکی از کاروانسراهای دوره صفویه است.

کاروانسرایی که روزگارانی توقفگاه سفرای خارجی بود تا دمی درنگ کنند و خود را ملبس به هیئتی سازند که در خور دربار شاه عباس دوم باشد. اما این کاروانسرا که تا دوره قاجار همچنان پابرجا بود آنچنان از کابرد افتاد که به خرابه‌ای تبدیل شد. هرچند این کاروانسرا نیز مانند بسیاری از کاروانسراهای دیگر روزگاری سربازان را در دل خود جای داده بود تا مشق رزم ببینند روزگاری نه چندان دور و به سال ۱۳۲۱.

شرفمند یادآور می‌شود که متأسفانه امروزه بیشتر کاروانسراها به خرابه‌هایی تبدیل شده‌اند. کاروانسراهایی که گاهی جزو آثار ثبت ملی هستند اما نه تنها به آنها رسیدگی نمی‌شود بلکه تابلویی هم برای اعلام وجود آنها در طول مسیر وجود ندارد. 


او ادامه می‌دهد :« مرمت، حفظ و احیا کاروانسراها و تبدیل انها به یک مکان تفریحی – اقامتی علاوه بر ایجاد تجربه‌ای خوشایند برای گردشگران سبب حفظ این بناها می‌شود، منوط به آن که این تغییر کاربری همراه با تغییرات گسترده در بنا نباشد. گاهی از کاروانسراها برای رصد ستارگان هم می‌توان استفاده کرد. البته نباید از یاد برد بیشتر کاروانسراها در قطب‌های گردشگری ایران یعنی اصفهان، یزد و کرمان قرار دارند و احیا مجدد آنها علاوه بر حفظ آنها منجر به رونق گردشگری هم می‌شود. » 

کاروانسرای مورچه خورت هم قرار است به یک مجتمع خدمات رفاهی اقامتی تبدیل شود. باشد که دوباره قرارگاه ایمنی باشد برای مسافران خسته از سفر ، هرچند شنیده‌ها حاکی از آن است که مرمت کف آن اصولی نبوده است.


کد خبر: 56027

آدرس مطلب: http://www.honarnews.com/vdcjayei.uqem8zsffu.html

هنر نیوز
  http://www.honarnews.com