کاروانسرای زینالدین تنها کاروانسرای مدور باقی مانده از دوره صفوی که به همت برادران امامی کار مرمتش در تابستان سال ۱۳۸۰ آغاز شد و از زمستان ۱۳۸۲ شروع به فعالیت کرد .این کاروانسرا تنها دارنده ی ایرانی جایزه ی بهترین مرمت ابنیه‌ی تاریخی با بیش از ۵۰ سال عمر ، اعطا شده توسط سازمان جهانی یونسکو با حفظ کاربری و توسط مصالح اولیه ، در سال ۲۰۰۶ است.
کاروانسرای زینالدین همچنین معرفی شده توسط موسسه معروف گردشگری استرالیایی لانلی پلانت (lonely planet) بعنوان یکی از ۵ سایت تاریخی و گردشگری برتر مرکز ایران در کنار مجموعه ی تخت جمشید فارس ، میدان نقش جهان اصفهان ، بافت زنده و تاریخی یزد و روستای گرمه است. این کاروانسرا تنها هتل و مرکز اقامتی ایران است که از سوی انتشارات تاتلر انگلستان به عنوان یکی از ۱۰۱ هتل برتر جهان در سال ۲۰۰۹ انتخاب گردیده و یکی از هتلهای برگزیده در بین ۱۰۱ هتل برتر جهان است .
کامران امامی در واقع مدیر تنها کاروانسرای ایران است که امکان اقامت در آن وجود دارد. او د رحال حاضر مشغول ادامه تحصیل در رشته کارشناسی ارشد گردشگری است. به گفته ی امامی این کاروانسرا در ابتدا با این هدف مرمت شده که تنها پذیرای گردشگران خارجی باشد . شاید باید گفت هدف از مرمت کاروانسرای زین الدین محقق کردن ای کاش توریستهای خارجی برای یک شب اقامت در کاروانسرا بود.
اگر ۶۰ کیلومتری از یزد به سمت کرمان حرکت کنید، در فاصله ۵۰۰ متری جاده تنها کاروانسرای گرد ایران به نام کاروانسرای زینالدین را که ساخته قرن ۱۰ هجری قمری است می بینید. تاریخچه کاروانسرا به دوره شاه عباس صفوی برمی‌گردد، زمانی که شاه عباس دستور ساخت ۹۹۹ کاروانسرا را داده است.
این کاروانسرا به دستور زین الدین گنجعلی خان ریگ حکمران کرمان و به امر شاه عباس ساخته شده و محل استقرار تفنگچیان و مستحفظان بوده است. این کاروانسرا پس از مرمت با حفظ اصالت محلی برای اقامت گردشگران مخصوصا از نوع خارجی در نظر گرفته شد.
کاروانسرای دوره شاه عباسی به یک لحاظ خاص می‌شود، آن هم گرد بودنش است. اگر دقت کنید ۵ برج نیم دایره از کاروانسرای زینالدین بیرون زده و پلان بنا گرد است.
این مجموعه تقریبا ده سال پیش مرمت شده است . امامی می گوید: اگر ۱۲– ۱۳ سال پیش به اینجا می‌آمدید، یک آغل گوسفند می دیدید. حدود ۱۵۰ – ۱۰۰ سال پیش زینالدین، کاروانسرایی بود برای کسانی که می‌خواستند از یزد به کرمان بروند و یک شب یا بیشتر اینجا می‌ماندند و بعد به سمت کرمان می‌رفتند.
ده سال پیش اینجا به مجموعه پذیرایی برای توریست تبدیل شد . گردشگرانی که وارد ایران می‌شوند ، معمولاً احوال کاروانسراهای ایران را می‌پرسند،او ادامه می دهد:« وقتی یک کاروانسرا به آنها نشان می‌دهیم، می‌گویند: ای کاش می‌شد یک شب در آن بخوابیم. هدف از مرمت این بنا محقق کردن این ای کاش توریست بود. در زینالدین این امکان برای توریست مهیا شده که بتواند در یک کاروانسرا نه یک هتل مدرن، با همان حس و حالی که کاروانسرا دارد، اقامت داشته باشد . در حقیقت در همان فضا منتها در کنار آن سرویس بهداشتی جداگانه ، سرویس حمام ، آشپزخانه و رستوران تعبیه شد، اما سعی کردند به خود بنا دست نزنند. »
ماحصل دو سال تلاش برای پیدا کردن کاروانسرای مناسب در ایران برای امامی‌ها انتخاب کاروانسرای زین الدین شد. به نظر آنها پلان کاروانسرای زین الدین منحصر به فرد است . دو کاروانسرای گرد در کل کشور وجود دارد . یکی از آنها کاروانسرایی بین کاشان و نطنز در استان اصفهان بود که ویران شده و دیگری کاروانسرای زینالدین است که در حال حاضر تنها کاروانسرای گرد ایران است.
به گفته مدیر کاروانسرا یکی دیگر از دلایل انتخاب کاروانسرای زین الدین وجود امنیت این منطقه بود. او می‌گوید: «بیشتر کاروانسراها در این مناطق یعنی سیستان ، کرمان،یزد و خراسان ساخته شدند که برای توریست جذابیت دارد (چون می‌خواهد کاروانسرا را در کویر تجربه کند)، اما تجربه خوابیدن در کاروانسرا برای گردشگر خارجی و یا حتی داخلی در سیستان ، کرمان و خراسان فراهم نبود؛ چون امنیت شرق کشور برای اینکه گردشگر خارجی به آنجا برود، خیلی مهیا نیست. از طرفی خود گردشگران خارجی هم به دل این کویرها نمی‌روند . چون در کتاب‌های گردشگری خودشان هم نوشته خیلی به طرف شرق ایران یعنی مرز افغانستان و پاکستان نروید. »
یکی دیگر از دلایل این انتخاب قرار گرفتن این منطقه در سیکل گردشگری کشور است زیرا سیکل گردشگری فرهنگی‌کشور بیشتر در استان اصفهان، شیراز و یزد قرار دارد و گردشگر برای اینکه یک کاروانسرا بینند ،نباید هزار کیلومتر پایین‌تر یا بالاتر برود .
مزیت دوری این کاروانسرا از شهر و نبود سایه نور شهری بر این کاروانسرا یکی دیگر از دلایل انتخاب است.
«اگر بخواهید برای رصد به کاروانسرا بیایید یا بخواهید با چشم غیر مسلح آسمان کویر را ببینید، اینجا این امکان را به شما می‌دهد،اما اگر در یزد یا یکی از روستاهای دیگر باشید، این امکان دیگر وجود ندارد.»
کاروانسرای زین الدین با قدمتی حدود ۴۳۰ سال پیش به شماره ۹۶۰ در سال ۵۱ به ثبت ملی رسیده است .مرمت این بنا از تابستان ۱۳۸۰ توسط برادران امامی آغاز شده و در زمستان ۸۲ فعالیت آن آغاز شد. البته کیست که نداند کویرشبش زیباتر است، هم امکان رصد آسمان هست ،هم نورپردازی آن جذابتر است و هم آفتاب اذیت نمی‌کند. شب کویر هم که خنک‌تر است.
وارد کاروانسرا که می‌شوید ، صفه‌ها هرکدام این حس را به شما می‌دهند که شما در کاروانسرا هستید نه چیز دیگری. اگر در همین فضا بخوابید یا به پشتی‌ها و مخده‌ها تکیه کنید ، روی کف مفروش سکوها پاهایتان را داراز کنید دقیقا به زمانهای دور دست باز می گردید .هر صفه با یک پرده حریم دار می‌شود ، این پرده‌ها نوعی تهیه شدند ،که نشان می‌دهد این پرده برای کاروانسرا نبوده است بلکه برای گردشگران امروزی است که به حریم شخصی احتیاج دارند. آن زمانها این پرده ها نبوده و نهایت شخص چادر یا پارچه‌ای برای تعویض لباسهایش آویزان می‌کرده است. خانم‌ها در سفرها یا حضور نداشتند یا خیلی کم بودند. آنها معمولاً در اتاق‌ها می‌خوابیدند یا یک فضای خصوصی برایشان درست می‌کردند.
حاج سعید یکی از راهنمایان تور هم در این باره می‌گوید: « آن چیزی که گردشگر خارجی را در این مکان شگفت‌زده می‌کند ،این است که شما اینجاحس می‌کنید در تاریخ سفر کرده‌اید.گویی آجرهایی اینجا اورجینال است یعنی همین جایی که گردشگر می‌خوابد، ۳۰۰ – ۴۰۰ سال پیش هم کسی خوابیده و فردا صبح به مسیرش ادامه داده است. یادم هست یک بار صبح هر چه منتظر شدم، گردشگر من حاضر نشد.۳۰/۹ – ۹ صبح به سراغش رفتم و گفتم چی شد؟ چرا نیامدی و اینقدر دیر کردی؟ او گفت: من تا صبح خوابم نبرد. تا صبح فکر میکردم ،صد سال پیش اینجا چه کسانی خوابیدند؟۱۵۰سال پیش چطور؟ دوده‌هایی که به اتاق چسبیده، دود چند چراغ روشن زیر این سقف است؟چند نفر شب را در اینجا به صبح رسانده اند؟ تصور میکردم وقتی یک کاروان به اینجا می‌رسید چقدر این مکان برایش انرژی داشته است. مسافر بعد از ده ساعت شترسواری در اینجا احساس می‌کرد دیگر به یک نقطه امنی رسیده و آنوقت متوجه شدم لزوم احداث کاروانسرا چیست؟ در حقیقت ساخت کاروانسرا چه کمکی به تجارت کرده است مخصوصا در خاورمیانه.»
