به گزارش هنرنیوز، بافت قدیم آجری دزفول با آجر کاری اختصاصی دزفول ( خوون چینی) که در خانه‌ها به وفور به کار گرفته شده است، نشان از ذوق سرشار معماران دزفولی دارد. این بافت تاریخی با گذرهای سرپوشیده‌ای به نام ساباط به هم متصل می‌شوند که سال‌ها هویت معماری بومی این منطقه را در برمی‌گیرند. نقوش زیبای آجری قوس‌ها، طاق‌ها و معماری خاص آجری دزفول این شهر تاریخی را ملقب به شهر آجر کرده است.
دكتر غلامحسین معماریان- مدیر گروه دوره دكترای دانشكده معماری و شهر سازی دانشگاه علم و صنعت تهران- در گفت و گو با هنرنیوز، درباره وضعیت بافت تاریخی دزفول می‌گوید: « با توجه به این که دزفول شهر نخست استان خوزستان محسوب نمی‌شود، به نظرم نسبت به امکانات حداقلی در این بافت خوب کار شده است. البته بافت دزفول نسبت به سایر بافت‌های تاریخی ایران منحصر به فرد است و همین امر دقت در مرمت و نگه داری آن را ضروری می‌سازد. از سوی نباید از خاطر برد به دلیل کوچک بودن این شهر خطر تخریب بیشتر آن را تهدید می‌کند، اما در مجموع آنقدر که بافت تاریخی اصفهان، کرمان، شیراز، قم، تهران و... در حال تخریبند، خوشبختانه این واقعه کمتر در این بافت رخ داده است. »
به گفته‌ی این استاد دانشگاه ویژگی‌هایی که بافت دزفول را منحصر به فرد می‌کند نخست مکان این بافت است که با مناطق مرکزی ایران که روی سطح صاف قرار می‌گیرند، متفاوت است. وجود یک رودخانه در کنار آن، واقع شدن در منطقه بلندی که از زمینی سخت شکل گرفته و به راحتی قابل کندن نیست، از جمله مشخصه‌های این بافت است.
بودن بافت قدیمی دزفول روی این سطح شیبدار چیزی است که در مناطق مرکزی ایران کمتر دیده می‌شود. اصفهان، شیراز، کرمان، کاشان و شهرهای مناطق حاشیه کویر و مرکزی ایران بیشتر در دشت قرار دارند.
علاوه بر منطقه‌ای که بافت تاریخی دزفول قرار دارد، به اعتقاد معماریان نوع خانه‌های این بافت هم از شاخصه‌های منحصر به فرد بودن این بافت است، چرا که این خانه‌ها حیاط مرکزی به اضافه سه چهار طبقه زیر و روی زمین دارد که فضای زیر زمین آن به غیر از شوشتر که باز آن هم شهری در نزدیکی دزفول است، جای دیگری وجود ندارد. به این زیرزمین‌ها «شوادان» می‌گویند.
محمد مهدی صفایی-عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی (واحد تهران جنوب)- درباره این زیرزمین‌ها می‌گوید: « « شوادان » خاص شهرهای دزفول و شوشتر بوده، و با شرایط خاص ساخته شده است. اقلیم گرم و نیمه مرطوب شهر دزفول، همجواری با رودخانه دز و برخورداری از آب روان و خنك رودخانه و بالا بودن سطح شهر نسبت به رودخانه، عوامل شكل‌گیری شوادان در دزفول بوده است؛به گونه‌ای كه معماران دزفولی توانسته‌اند با بهره‌گیری از آب خنك رودخانه و دمای معتدل عمق زمین، شرایط مطلوب زندگی در دمای گرم بالای ۵۰ درجه را قبل از اختراع وسایل خنك كننده برقی به وجود بیاورند.»
شوادان فضایی است حفر شده در زیر ساختمانهای بخش قدیمی شهرهای دزفول و شوشتر، به عمق ۵ تا۱۲ متر كه دسترسی به آن از طریق پله‌های متعدد امكانپذیر است. با توجه به ویژگی خاك دزفول،شوادان صرفاً یك فضای حفر شده در دل زمین و فاقد مصالح بنایی است و حداكثر در مواردی، بخشهایی از دیواره آن را با گچ می‌پوشانند و اغلب شوادانها تزئیناتی ندارند.
بسیاری از این شوادانها دارای ارتباطی زیرزمینی با یكدیگر هستند. بدین شكل یك ارتباط همسایگی در زیر زمین شكل می‌گیرد. این مجموعه پیچ در پیچ ساختمانی، بخش بزرگی از خانه‌های شهر قدیم را در زیر به هم وصل می‌كند و در نهایت از طریق شوادان‌های خانه‌های همجوار رودخانه دز، به این رودخانه متصل می‌شود.
به گفته‌ی صفایی بیشترین زمان استفاده از فضای شوادان در روزهای گرم تابستان بوده است. به عبارتی در كنار زندگی معمولی در سطح شهر یك زندگی دیگر در دل زمین جریان داشته است.
عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی (واحد تهران جنوب ادامه می‌دهد:«در هوای گرم و طاقت فرسای تابستان‌های دزفول كه گاه به بیش از ۵۰ درجه سانتیگراد می‌رسد، دمای شوادان بین ۲۲ تا ۲۵ درجه ثابت است و این فضای خنك با بهره‌مندی از دمای مناسب درون زمین بهترین پناهگاه برای زندگی روزانه شهروندان بوده است.»
اما علت محفوظ ماندن نسبی بافت تاریخی دزفول از آسیب‌های احتمالی چیست؟ دکتر معماریان هماهنگ بودن مسوولان شهری و میراثی دزفول را دلیل این اتفاق نادر در ایران عنوان می‌کند.
به اعتقاد مدیر گروه دوره دكترای دانشكده معماری و شهر سازی دانشگاه علم و صنعت تهران شهرداری دزفول خود می‌خواهد که این بافت حفظ شود و بقا و نگهداری بخشی از بافت تاریخی برای این سازمان دغدغه است. از این رو شهرداری علاقه‌ای به تخریب ندارد و برای حفظ و بازسازی بافت کمک هم می‌کند، این در حالی است که در سایر شهرها، شهرداری مقابل میراث فرهنگی ایستاده است.
معماریان علت تلاش شهرداری دزفول برای حفظ این بافت را شناخت ارزش بافت تاریخی توسط این سازمان می‌داند و تاکید می‌کند:« شهرداری سایر نقاط هم متوجه ارزش این بافت‌ها هستند اما در اجرا برایشان کشیدن خیابان، عبور ماشین، ساخت پارکینگ یا پاساژ از حفظ بافت تاریخی الویت بیشتری دارد.»
او تخریب بافت تاریخی را مصداق بارز جهالت تاریخی می‌داند چرا که دانستن تاریخ پیش از اسلام ایران مصداق عینی نداشته و براساس یافته‌های باستان‌شناسی یا شواهد کتبی و شفاهی تاریخی یا وجود برخی سازه‌ها صورت می‌گیرد، اما شناخت ایران پس از اسلام با وجود همین بافت‌های تاریخی امکان‌پذیر است چرا که این بافت‌ها زنده‌اند و حیات در آنها جریان دارد.
مریم اطیابی
