یامقلّب القلوب و الابصار یا مدّبر الّیل و النهار یا محوّل الحول و الاحوال حوّل حالنا الی احسن الحال


 نوروز جشنی است به درازی تاریخ تمدن بشری که توانسته از گذشته‌های بسیار دور با کوله‌باری از رمز و راز به حیات ادامه داده و خود را به امروز برساند. این جشن در لابه‌لای هیاهوی سرسام‌آور زندگی شهرنشینی و ماشینی این ایام، که در آن متعلقات به گذشته محکوم به فراموشی است، دوام آورده و تجلی‌گاه فرهنگ کهن ایران زمین شده است.

مراسم استقبال از نوروز، پیش از فرا رسیدن سال نو آغاز می‌شود و انگیزه‌های دینی و ملی، دست به دست هم داده و به گونه‌ای زیبا، انتظار نوروز را با مراسم و جشن‌های متنوع و وسیع، همراه کرده است.درباره فلسفه و علل پیدایش جشن نوروز نظرات متفاوتی وجود دارد که برخی از این نظرات در اینجا آمده است:

 

با توجه به روایت‌های افسانه‌ای اسطوره‌ای ایران، آغاز پیدایش این جشن را به جمشید، چهارمین پادشاه پیشدادی ایران نسبت داده‌اند. قدمت این اسطوره به عصر هند و ایرانی می‌رسد. شاعران و نویسندگان قرن چهارم و پنجم هجری، چون فردوسی، منوچهری، عنصری، بـیـرونی، طبری، مسعـودی، مسکویه و بسیاری دیگر که منبع تاریخی و اسطوره‌ای آنان بی گمان ادبـیـات پـیـش از اسلام بوده، نوروز و برگزاری جشن نوروز را از زمان پادشاهی جمشید می‌دانند، که تـنـها به چند نمونه اشاره می‌شود:

جهان انجمن شد بر تخت اوی از آن بر شده فره بخت اوی
به جمشید بر گوهر افشاندند مر آن روز را روز نو خواندند
سر سال نو هرمز فرودین بر آسوده از رنج تن، دل ز کین

 

همچنین گفته‌اند: خداوند در اولین روز از ماه فروردین خلقت انسان و سایر مخلوقات را به پایان رساند و آدمی برای سپاسگزاری و قدردانی از خداوند و نعمت‌های وی، به نیایش و شادمانی پرداخت. نوروز در حقیقت پایکوبی برای بیدار شدن طبیعت از خواب طولانی زمستانی است و همه ایرانیان در هر کجای جهان که باشند، همزمان و در یک لحظه معین، آن را جشن می‌گیرند.

صدای پای نوروز را دست کم از دو سه هفته قبل، می‌توان شنید. چهارشنبه‌سوری، خانه تکانی، خرید وسایل نو و جایگزینی با وسایل کهنه خانه، تدارک لباس نو و وسایل هفت‌سین، سبزه کاشتن و زیارت اهل قبور همه مقدمه‌ای بر جشن نوروز است که قبل از شروع سال نو برگزار می‌شود.

 

حتی اگر به گذشته بازگردیم و آیین‌های فراموش شده‌ای همچون عمو نوروز و حاجی‌فیروز را به آن بیافزاییم، بطور حتم متوجه خواهیم شد که نوروز بسیار گسترده‌تر از آن چیزی است که امروزه وجود دارد. از یک ماه مانده به نخستین فصل سال، در و دیوار شهر، نزدیک شدن بزرگترین جشن باستانی ایران را نوید می‌دهد.
مدت برگزاری جشن‌هایی چون مهرگان، یلدا و بسیاری دیگر، معـمولا یک روز (یا یک شب) بـیشتر نیست. ولی جشن نوروز، که درباره اش اصطلاح "جشن‌ها و آیـیـن‌های نوروزی" گویاتر است، دست کم یک یا دو هفته ادامه دارد. ابوریحان بیرونی مدت برگزاری جشن نوروز را، پس از جمشید یک ماه می‌نویسد و دامنه مراسم و جشن‌های آن، بسیار وسیع‌تر از 13 روز می‌داند.

 

عید نوروز، با چیدن سفره هفت‌سین نوروزی که رازآلوده‌ترین سنت نوروزی است آغاز شده و با دید و بازدید و تبریکات و پیشکش هدایا ادامه یافته و به سیزده بدر خاتمه می‌یابد. لازم به ذکر است که ارزش و اهمیت عدد هفت باعث شده بسیاری از ملیت‌ها و پیروان ادیان گوناگون، آداب و رسوم خود را بر پایه هفت‌ پی‌ریزی کرده و مدار بسیاری از اعمال و آیین‌های دینی و ملی‌شان را نظیر سفره «هفت‌سین» بر اساس این عدد قرار دهند.

شاید به جرأت بتوان گفت در بین سلسله آیین‌های نوروزی، هفت‌سین، راز‌آلوده‌ترین و فلسفی‌ترین سنتی است که در پس هر «سین»اش، معرفت‌ها نهفته است. ولی به نظر می‌رسد آن را نیز بی‌توجه به فلسفه وجودش، به مانند بسیاری از رسوم کهن، با اطمینان به عمل و قول آبا و اجدادمان، و فقط با این توجیه که حضور هفت‌سین، خوش یمن و نبودش بد است اجرا می‌کنیم.

 

بنا به اسناد تاریخی یکی از اشکال «هفت سین»، «هفت قل» بوده. که در زمان صفویه، بنا بر معتقدات مذهبی خود سینی هفت قل می‌ساختند و بر آن هفت آیه از قرآن کریم را که با کلمه «قل» آغاز می‌شد، کنده‌کاری می‌کردند. ولی آنچه امروزه با وجود تفاوت‌های مختصر و بر اساس ویژگی‌های اجتماعی، فرهنگی و اقلیمی مناطق به نام «هفت سین» متداول است، همان سفره هفت سینی است که «هفت» چیز با مطلع «س» از جمله سنجد، سیب، سبزه، سمنو، سیر، سرکه و سماق هسته اصلی آن را تشکیل می‌دهد.

البته خیر و برکت و زیبایی آن با حضور کتاب مقدس مسلمانان: قرآن و زرتشتیان: ‌کتاب اوستا، گلاب، اسپند، سکه، آئینه، شمع، تخم‌مرغ‌های منقوش و جام آبی که ماهی سرخی میهمان آن است، مضاعف می‌شود.با روی کار آمدن حکومت صفوی و رسمیت یافتن مذهب تشیع، برخی از آداب اسلامی با آیین‌های نوروزی درآمیخت و تلاش عالمان شیعه در جمع‌آوری احادیث و روایات معصومین در رابطه با نوروز، بر رونق بیشتر این جشن افزود.برای مثال در حدیثی از علامه محمدباقر مجلسی به نقل از امام جعفر صادق(ع) آمده است که امام صادق(ع) نوروز را روزی فرخنده و خجسته و روزی که در آن آدم آفریده شد معرفی می‌کند.

 

پوشیدن لباس نو در آیـین‌های نوروزی، رسمی همگانی است. تهیه لباس، برای سال تحویل، فقیر و غنی را به خود مشغـول می‌دارد. در جامعه سنتی توجه به تهی دستان و زیردستان برای تهیه لباس نوروزی، به ویژه برای کودکان رسمی در حد الزام بود. این باور کهن را در نوشته‌ها، توصیه‌ها و توصیف های نوروزی، همواره می بـینیم که: از طبـیعت پـیروی کنیم، از درختان یاد بگیریم و با آمدن بهار، لباس نو بـپوشیم، که شگون شادمانی و آرامش است. با پـیدایش و گسترش رسانه‌های گروهی صنعتی امروز چون روزنامه‌ها، رادیو و تلویزیون، و وجود برنامه‌های گوناگون در معرفی جشن‌ها و آیـین‌های کهن، نوعی یکنواختی در فراهم آوردن وسیله‌ها و برگزاری مراسم، در همه شهرها و استان‌ها به وجود آمده است.

از مهمترین سنت‌ها، نوروزخوانی است که در سراسر ایران زمین، با اشکال گوناگون، اجرا می‌شود.در آثار الباقیه نقل است: که هر کس در بامداد نوروز، پیش از آنکه سخن گوید، شکر بچشد و با روغن زیتون تن خود را چرب کند، در همه سال از بلاها سالم خواهد ماند.

 

از جمله آیـین‌های نوروزی، دید و بازدید، یا "عید دیدنی" است. رسم است که روز نوروز، نخست به دیدن بزرگان فامیل، طایفه و شخصیت‌های علمی و اجتماعی و منزلتی می‌روند. در بسیاری از این عید دیدنی‌ها، همه کسان خانواده شرکت دارند. در روزهای نخست فروردین، که تعطیل رسمی است، و گاه تا سیزده فروردین و می گویند تا آخر فروردین بـین خویشاوندان و دوستان و آشنایان دور و نزدیک، ادامه دارد. رفت و آمد گروهی خانواده ها، در کوی و محله به ویژه در شهرهای کوچک هنوز از میان نرفته است.

این دید و بازدیدها، تا پاسی از شب گذشته، به ویژه برای کسانی که نمی توانند کار روزانه را تعـطیل کنند، ادامه دارد. گسترش شهرها، ازدیاد جمعـیت، پراکندگی خانواده های سنتی، محدودیت‌های شغلی و نیز فرهنگ آپارتمان نشینی، از عواملی است که دید و بازدیدهای نوروزی را کاهش می‌دهد. در دید و بازدیدهای نوروزی رسم است که نخست به خانه کسانی بروند که "نوروز اول " در گذشت عضوی از آن خانواده است.

 

هدیه و عیدی دادن به مناسبت نوروز رسمی کهن است، کتاب‌های تاریخی از پـیشکش‌ها و بخشش‌های نوروزی پـیش از اسلام و بعد از اسلام خبر می دهند. امروز رسم عیدی دادن به جوانان و کودکان در خانواده، به کسان کم درآمد و خدمتگزاران در محیط کار، به رفتگر، به نامه رسان در عین حال نوعی جبران زحمت و انـتـظار خدمت است.

امید است نوروز امسال دچار تکرار روزمرّه گی‌های هر سال نشویم که اگر چنین باشد فقط روز را سپری کردیم که فرق است بین سپری کردن روز با نوروزی را آغاز کردن .