ماه مبارک رمضان در فرهنگ ایرانی از زمان ورود اسلام جایگاه ویژه‌ای داشته، اما از فرهنگ موسیقیایی که در این ماه، طی سالیان گذشته وجود داشته منابع مستندی در دست نیست؛ حال که منابع معاصر خلق و ضبط میشود، باید به گنجینه‌ای برای آیندگان تبدیل گردد.

اسلام در شکل‌گیری سنت‌های مختلف در ایران تأثیر فراوانی داشته که از جمله این سنت‌ها به ماه رمضان باز می‌گردد. با تحقیق در منابع شفاهی می‌توان به الحان مورد استفاده در اذان گويي، انواع دعاهاي افطاري، سحري، دعاهاي گشودن روزه، تلاوت قرآن در قالب مراسم ختم قرآن و مناجات‌ها و سحرخواني‌ها كه در ماه رمضان مورد استفاده قرار می‌گرفته اشاره کرد.

نقالان مسنی که از گذشته می‌گویند، تنها منابعی هستند که می‌توان به واسطه آنها به تحقیق در خصوص انواع موسیقی در رمضان پرداخت. برخوردهای موسیقیایی که با مناسب‌های مختلف در این ماه صورت می‌گرفته را می‌توان به چند دسته تقسیم کرد. اول آیین‌هایی بود که مربوط به مراسم روزانه می‌شد و سحرخوان‌ها، مناجات خوان‌ها، حافظان و قاريان قرآن و اذان گويان با الحان آوازی به اجرای این مراسم می‌پرداختند. این مراسم اغلب از سوي خوش صداترين اذان گويان خوانده مي‌شده. همچنین مرسوم بوده در خانه‌های قدیمی از کودکان برای قرائت اذان و مناجات بر بام‌ها استفاده می‌شده و این کار به نوعی با پرورش استعدادهای آوازی کودکان همراه بوده؛ در این زمینه، هستند خوانندگانی که کار خود را با همین آیین‌ها در کودکی و نوجوانی آغاز کرده‌اند که از جمله آنها می‌توان به خواننده معاصر «حسام‌الدین سراج» اشاره کرد که خود به این موضوع در خاطراتش اذعان می‌کند.

در اجرای این آیین‌ها بیشتر به موسیقی آوازی تأکید می شده که با استفاده از دستگاه‌های آوازی چون بیات ترک به قرائت ادعیات، اذان و قرآن می‌پرداختند. اما دیده می‌شد که در مراسم سحرگاهان و در مواقع افطار طبل و دهل نیز به با روشی خاص و به صورت آیینی مورد استفاده قرار می گرفته.

دسته بعد به برخورد موسیقی با مناسب‌های موجود در ماه رمضان باز می‌گردد. مناسبتهایی چون تولد امام حسن مجتبی (ع)، شب ضربت خوردن امام علی (ع)، شب شهادت این حضرت، شب قدر و عید فطر که در هر مناسبت از ابزار آلات خاص موسیقیایی استفاده می‌گردد. به عنوان مثال در شب ضربت خوردن و شهادت امام علي (ع) در نوزدهم و بيست و يكم ماه مبارك رمضان مراسم مختلف عزاداري اعم از روضه‌خواني، نوحه‌خواني، مقتل‌خواني، مجالس تعزيه و شبيه خواني‌ از الحان موسیقیایی مختلفی استفاده می‌شود. همچنین از سازهای محلی در مناطق مختلف کشور مانند «دمام» و «نی‌انبان» در بوشهر، «له له وا» در مازندران، کرنای لاهیجان، کرنای فارس، شمشال در کردستان، تل و دوتل در بلوچستان و سازهای مرسومی که مختص به مناطق خاصی نسیت چون سنج، سرنا، طبل و شیپور استفاده می‌شده.

اما به طور کلی در این ماه به دلیل منع ديني و مناهي مذهبي برای اجرای مراسم کمتر از ادوات موسیقی استفاده می‌شده و بیشتر بر بخش آوازی تأکید وجود داشته است و اغلب از فرم‌ها و اشكال آوازي و بي‌حضور انواع ساز اجرا مي شوند.

در حال حاضر به دلیل وجود فرهنگ‌های مختلف در شهرهای بزرگ چون تهران و به نوعی اختلاط فرهنگی، آیین‌های گذشته رمضان کمرنگ و تا حدودی از بین رفته اما در مناطق دیگر هنوز آیین‌های مختص به این ماه اجرا می‌شود. از جمله آنها: آواز سحر در کرمانشاه و لرستان، آواز سحر در جنوب خراسان، مناجات سحر مشهد اردهال کاشان، مناجات سحر در شاهرود و بسطام، منقبت‌خوانی مولا علی (ع) در خراسان میانه، منقبت‌خوانی مولا علی (ع) در خوزستان (اندیمشک) و منقبت‌خوانی مولا علی (ع) در استان مرکزی می‌باشد.

حال که به دلیل عدم وجود امکانات ضبط و نگه‌‌داری از موسیقی، به خصوص موسیقی رمضان پیشینه کمی در دست است باید به اثار معاصری که با موضوع رمضان خلق و ضبط می‌شوند، اهمیت داد و از آنها به عنوان گنجینه‌ای نگه‌داری کرد. با دریغ کردن این آثار از مردم نباید به خاطرات و گنجینه‌های آنان بی احترامی نمود.



امیر حسین مکاریانی