به گزارش هنرنیوز؛ تماشای پرندگان، نوعی گردشگری است که سالهاست در بین مردم دنیا رواج یافته و علاقمندان فراوانی با رفتن به طبیعت به این تفریح سالم می پردازند. آرامش و لذت دیدن پرنده به حدّی است که بسیاری از روانشناسان آن را راه حلّی برای آرامش فکری و تقویت روحیه افراد می دانند. پرنده‌نگری بخشی از فعالیّت بوم گردی (اکوتوریسم) به شمار آمده و گونه‌ای از سرگرمی است که مربوط به مشاهده و بررسی پرندگان در طبیعت می‌شود. در کشور ما بر اساس آخرین فهرست ذکر شده در مجلّات علمی بالغ بر ۵۱۷ گونه پرنده شناسایی شده است. از این تعداد که متعلّق به ۸۰ خانواده و ۱۰ راسته اند، حدود ۳۲۰ گونه در ایران زادآوری می‌کنند. ۹۰ گونه مهاجر زمستانه و ۲۴ گونه مهاجر عبوری‌اند. مابقی نیز جزو پرندگان کمیاب، اتفاقی و رها شده از قفس محسوب می‌شوند. به لحاظ آماری ۷۰ درصد پرندگان ایران مهاجرند و در زمستان و یا تابستان برای زادآوری به ایران می‌آیند. زاغ بور گونۀ اندمیک یا بومی انحصاری پرندگان ایران است، گونه‌ای که در هیچ کشور دیگری مشاهده نمی‌شود و بیشتر در منطقۀ خوارتوران شاهرود زیست می‌کند. این گونه همه ساله گردشگران و محققّان بسیاری برای دیدن و مطالعه به سوی خود جلب می‌نماید. 

پارک ملّی و منطقۀ حفاظت شدۀ توران در ۱۴۰ کیلومتری جنوب شرقی شاهرود و در نزدیکی شهر زیبای بیارجمند قرار دارد و با یک میلیون و ۴۶۵ هزار هکتار وسعت بزرگترین پارک ملّی کشور از لحاظ تنوع جانوری و پوشش گیاهی محسوب می‌شود. نام فارسی این پرنده «زاغ بور» یا «بور زاغ» و یا «زاغ كویری» است و نام انگلیسی آن (Iranian Ground – Jay)، نام علمی: (Podoces Pleskie) و از خانواده كلاغیان (Corvidae) محسوب می‌شود.

رنگ نخودی- نارنجی به همراه نوار سفید آذین شده بر روی بال‌های این پرنده به همراه سیاهی اعجاب انگیزی که در تلألو خورشید جلایی به رنگ سبز- آبی نمایان می‌سازد این گونه را منحصر بفرد نموده است. صدای خوش این پرنده از سایر کلاغ‌ها متمایز است. زاغ بور ۲۴ سانتیمتر طول دارد و به هُدهُد بدون تاج سر شباهت دارد. زاغ بور صدایی دلنشین و آهنگین دارد كه این ویژگی بر جذابیتش افزوده است. این پرنده رفتاری بسیار فریبکارانه و عجیب دارد، بطوریکه بیشتر روی زمین راه رفته و بسرعت می‌دود تا از مقابل دیدگان پنهان شود. زاغ بور برخلاف سایر کلاغ‌ها که اشیای براق را مخفی می‌کنند همانند مورچه به ذخیره سازی غذا می‌پردازد. این پرنده قلمرو طلب تنها یک جفت اختیار می‌کند و وقتی در محدوده ای یک جفت از این پرنده مشاهده شد باید مطمئن بود که به شعاع ۵۰۰ متری نمی‌توان زاغ دیگری را مشاهده نمود.
 

پرندگان نر و ماده در پرورش و بزرگ کردن جوجه ها همکاری می‌کنند. اردیبهشت ماه فصل زادآوری و جوجه کشی زاغ بور در بوته‌زارهای پارک ملّی توران شاهرود است. به خاطر ترس از خورده شدن جوجه‌ها توسط مارها، این پرنده بر روی گیاهان قیج، کاروان کش و یا طاق و در فاصله ۸۰ سانتیمتری از سطح زمین لانه می‌سازد. زاغ بور هر سال بین چهار تا شش عدد تخم می‌گذارد. این پرنده لانه خود را در میان بوته‌های بیابانی ساخته و كف آن را با پشم گوسفند، الیاف گیاهی و گِل می‌پوشاند. در اواسط اسفند ماه زمانی كه هنوز سردی زمستان در دشت می‌وزد، زاغ ماده تخم های شیری رنگ خالدار خود را در لانه می‌گذارد. جوجه‌ها پس از حدود ۲۰ روز با چشم‌های بسته سر از تخم بیرون می‌آورند. در روزهای آغازین تولد بدنشان بدون پر است. لاروِ پروانه‌ها غذای اصلی این جوجه‌ها را تشكیل می‌دهد. جوجه‌ها تقریبا پس از ۱۵ روز از لانه بیرون می‌آیند تا همراه پدر و مادر بر روی زمین بدوند و شیوه زندگی را بیاموزند. تا زمانی که تخم و یا جوجه‌ها در لانه باشند، پرنده بالغ در صورت احساس خطر به سرعت از لانه دور شده و سر بوته‌ای می‌نشیند و آواز سر می‌‌دهد تا دشمن آن را دنبال کرده و از لانه دور شود. پرندگان شکاری، گربه‌سانان کوچک، مار و روباه از دشمنان طبیعی این پرنده به شمار می‌روند. زاغ بور به طور مکرّر بر زمین راه رفته و با نوك قوى خود دانه‌ها را از روى زمین جمع مى‌كند، سپس بعضى را خورده و برخی را با خود حمل مى كند، چند گام را به سرعت طی نموده و در سایه بوته قیچ آرام مى‌گیرد و اطراف را وارسى مى‌كند، سپس با كمال احتیاط از نوك خود بهره گرفته و در زمین چاله‌اى كوچك حفر مى‌كند، دانه را در چاله قرار داده و روى آن را مى‌پوشاند. جالب اینكه همه دانه‌ها را یك جا دفن نمى‌كند بلكه هر دانه را با فواصل نامعین در یك چاله قرار مى‌نهد. این فعالیت از صبح هنگام تا غروب چندین بار تكرار مى شود. هنگام ظهر اندكى به استراحت مى‌پردازد و دوباره تلاش خود را از سرمى‌گیرد. اگر چه نام زاغ بور با تلاش یكی از كارشناسان طبیعت ایران، به «زاغ ایرانی» تغییر یافت لیکن از نوع زندگی و رفتار این پرنده كنجكاو و جستجوگر چیز زیادی نمی‌دانیم. اخیراً یكی از خبرگزاری‌ها در گزارشی، این پرنده را خجالتی، انزوا طلب و انسان گریز معرفی كرده بود حال آنكه قضیه دقیقاً عكس است و رفتارها و تعامل ویژه «زاغ بور» با انسان‌ها و چوپانان باعث شده از او به عنوان «خروس گله» یاد كنند. پرنده‌ای كه دویدن را به پرواز كردن ترجیح می‌دهد.

رفتار زاغ بور به راستی غریب است. بیشتر وقت‌ها در حال دویدن است. بعضی از آنان با دیدن انسان یا خودرو احساس خطر كرده و فرار می‌كنند اما برخی دیگر ترس چندانی از انسان ندارند، البته فاصله ایمنی را رعایت نموده و به فعالیت‌هاى روزمره خود مى‌پردازند، مهم آنکه در این بین زیرچشمى مراقب تمام رفتارهاى انسان‌هاى پیرامون خود هستند. از این روست که محلی‌ها این پرنده را احمق دَوون می‌نامند. این پرنده یکی از عوامل موثر در بیانزدایی محسوب می‌شود ولی به دلیل تعداد کم آن در عرصه‌ها، این نقش نمی‌تواند خیلی پر رنگ باشد.

اگر جمعیت زاغ بور به خصوص در مناطقی که کویر در حال پیشروی است، بیشتر شود دیگر نیازی به عملّیات بیابان‌زدایی از قبیل مالچ پاشی، کاشت آتریپلکس (اسفناج وحشی) و تاغ کاری نیست. در حال حاضر با مطالعات پراكنده‌اى كه انجام شده نمى‌توان درباره وضعیت زیستى زاغ بور اظهارنظر قطعى كرد اما به نظر مى رسد خطرى جدّى نسل آن را تهدید نمى‌كند به ویژه آنكه اهالى و چوپانان مناطق بیابانى آن را خوش‌یمن می‌دانند. گفته می‌شود این پرنده کویری در خطر انقراض نیست ولی جمعیت آن رو به کاهش است. 

همچنین پیشنهاد ثبت ملّی این گونه منحصر بفرد از سوی کمیته ملّی طبیعت‌گردی ایران مطرح شده است و می‌تواند به عنوان یكی از مهمترین مظاهر طبیعت ایران زمین به جهانیان معرفی شده و گردشگران و مشتاقان طبیعت را به سوی قارّۀ کوچک (شاهرود) بكشاند. امید آنکه با تشكیل پرونده ثبت «زاغ بور» به عنوان تنها گونه بومی كشور، شاهد شكوفایی صنعت گردشگری بخش مستعد و محروم بیارجمند شاهرود بوده و همزمان با تعیین روز پرنده نگری در تقویم كشور، پیوند گردشگران و رشته پرنده‌نگری برقرار گردد. برای دیدن زاغ بور می‌بایست به شاهرود و از آنجا به سمت خوارتوران سفر كنید، سفر به شاهرود علاوه بر مسیر اتوبان تهران - مشهد (کیلومتر ۴۰۰) از طریق خطوط ریلی و هوایی نیز امکان‌پذیر است. 

اوایل تابستان و پاییز فصول مناسبی برای دیدن زاغ‌بوراند. مشاهده پرندگان منطقه پارک ملی توران با سفری تخصصی به این منطقه لذت بخش و به یادماندنی است. جدای از مناظر کویری خوارتوران مانند منطقۀ نمونه گردشگری رضا آباد و آرامگاه جرجیس نبی (روستای هدف گردشگری زمان آباد)، مشاهده حیات وحش منطقه از جمله گورخر آسیایی می‌تواند از موارد برنامۀ سفر شما باشد. در منطقه‌ای که واقعاً بهشت است، و جایی که بهاران می‌توان چاقاله بادام وحشی و اهلی را در یک روز خورد و شام شما هم «جوشبره و ماست جوش». 

علی اسلام پناه