سنتور بر پایه بررسی‌ها و پژوهش‌ها یکی از کهن‌ترین سازهای گستره ایران به شمار می‌رود. بررسی دیرینه گردش و تحول ساز سنتور نشان می‌دهد که این ساز طیف گسترده‌ای از سبک‌ها و مکاتب گوناگون را در سده کنونی به خود اختصاص داده، به گونه‌ای که پس از یک بررسی اجمالی، می‌توان اذعان داشت حداقل ۱۵ سبک و مکتب گوناگون و فعال در این عرصه شهره ویژه و عام‌اند. به همین بهانه با «مجید کیانی»، نوازنده پیشکسوت سنتور، به گفتگو نشسته ایم؛
سنتور در ترکیب سازبندی اجراها چه نقش و جایگاهی دارد؟
همان طور که همه اطلاع دارند، سنتور از سازهای بسیار قدیمی موسیقی ایرانی است که در سایر کشورها نیز این ساز دیده می شود. ولی در اروپا که تکامل تدریجی خود را از لحاظ تفکر از نوعی دیگر طی می کند به پیانوی امروز منجر می شود. در اصل تمام سازهایی که در ایران هستند به صورت تکنوازی ارائه می شوند. فضای این تکنوازی ها فقط با یک نوازنده زخم که پای اصول ایقا را می گرفته و گاهی اوقات با یک خواننده که او را همراهی می کرده است بود. در اجراها گاهی از سنتور و کمانچه به همراه هم و گاهی سنتور و تار در کنار یکدیگر استفاده می شود. ولی آنچه که امروز به صورت گروههای بزرگ مشاهده می شود، برای نقش سازهای ایرانی در ارکسترهای بزرگ قدری مشکل آفرین است. به دلیل اینکه گاهی ترکیب با موسیقی کلاسیک اروپا که گاهی اوقات سازها از نظر صدایی با هم عجین نمی شوند صورت می گیرد و علت آن، این است
” زمانی که سازها با دیگر سازها و با سازهای ملل دیگر ترکیب می شوند مشکل آفرین خواهند شد. البته چون تنوع زیادی را ایجاد می کنند در یک مقطع زمانی خاص موفق خواهند بود “
که اگر بخواهیم سنتور را به سبک پیشینیان خود بنوازیم صدایی بلورین و درخشان دارد که با سازهایی مانند ویولن، کلارینه و ... هماهنگی خوبی را ایجاد نمی کنند. بنابراین گروههای تک نوازی دف، کمانچه، سنتور، دف، تار و... جایگاه خوبی پیدا می کنند. ولی زمانی که سازها با دیگر سازها و با سازهای ملل دیگر ترکیب می شوند مشکل آفرین خواهند شد. البته چون تنوع زیادی را ایجاد می کنند در یک مقطع زمانی خاص موفق خواهند بود ولی به تدریج و با گذشت زمان نمی توانند جایگاه ماندگاری خود را حفظ کنند.
سنتور این توانایی و قدرت را دارد که در یک اجرا در بین سازهای دیگر به عنوان تک نواز قرار داده شود؟ بله این امر مسلم است. به ارکسترهای بزرگ سایر کشورها هم که نگاه می کنیم همه به صورت تک نوازی اجرا می شوند. مثلاً در هند، استادان بزرگ موسیقی سنتی و کلاسیک همه به تک نوازی می پردازند. امروزه سنتور بر روی سازهای دیگر نقش بسزایی دارد همچنین طرفداران و نوازندگان زیادی هم دارد.
سنتور و نوازنده آن در میان سایر نوازنده ها از چه جایگاهی برخوردار هستند؟ حدوداً نیم قرنی می شود که دو نوع شیوه کلی در سنتورنوازی داریم. شیوه جدیدتر به گونه ای است که بر سر مضراب های سنتور پوشش هایی قرار می گیرد و تحت تأثیر موسیقی کلاسیک غرب است و شیوه دیگر که می خواهد سنت های قدیمی این ساز را حفظ کند. سنتور در این دو شیوه دو جایگاه متفاوت را به دست می آورد. از لحاظ ارزشی نمی توان گفت کدام سبک و شیوه بهتر است تنها می توان گفت دو نوع سبک و مکتب وجود دارد که یک سبک می خواهد موسیقی کلاسیک ایران را حفظ کند و بتواند جلوی تحریف و تغییرهای آن را بگیرد و دیگری مایل است دست به نوآوری و بدعت بزند.
نوازندگان صاحب سبک در سنتور را چه کسانی می دانید؟
در قدیم که محمدصادق خان و حبیب سماعی بودند و در دوران معاصر هم نوازندگانی مانند ورزنده که در برنامه گلها به اجرای موسیقی می پرداخت، از نوازندگان صاحب سبک سنتور بوده اند. امروزه نیز نوازندگان توانا و خوبی در عرصه سنتور به فعالیت می پردازند.
درباره مشکلات کوک سنتور صحبت بفرمایید و اینکه امکان دارد تا در حین اجرا از کوک خارج شود؟
علت اینکه کوک سنتور دارای مشکل است این است که
” دو نوع شیوه کلی در سنتورنوازی داریم؛ شیوه جدیدتر به گونه ای است که بر سر مضراب های سنتور پوشش هایی قرار می گیرد و تحت تأثیر موسیقی کلاسیک غرب است و شیوه دیگر که می خواهد سنت های قدیمی این ساز را حفظ کند. “
خوب ساخته نمی شود و در نتیجه کوک باز می کند. کوک سنتور مشکل ساخت دارد. اگر سنتور خوب ساخته شود، در حرارت های بالا و پایین نیز فوراً خراب نمی شود. در آن قسمت هایی که سنتور به تک نوازی می پردازد، نیازی به کوک کردن نیست مگر در مورد یکی دو سیم که مانند بقیه سازها باز می شود و نیاز به کوک مجدد دارد. زمانی که سنتور در گروه به اجرا می پردازد دچار مشکل می شود چرا که باید سازش کوک شود.
به چه دلیل شکل مضراب سنتور اینگونه طراحی شده است؟ دلیل خاصی دارد یا برای اجرای راحت تر است؟ طی سال های بیشمار نسبت هایی به دست آمده است که مضراب باید بر اساس آن ساخته شود. ما در فرهنگی هستیم که با ۲۰۰۰ تا ۳۰۰۰ سال سابقه موسیقایی، طی سالها به این اندازه متعادل خود رسیده است که از طریق نسبت ها همه چیز درست و بجاست. برخی از شیوه ها نیز وجود دارند که مضراب به وسیله ساعد یا حرکت کردن مضراب بین انگشتان زده می شود. ولی در شیوه های قدیمی تر مضراب، تنها بین دستان قرار می گیرد و حرکتی نمی کند.
آیا این موضوع بیانگر این است که طراحی شکل مضراب سلیقه ای است؟
خیر. سلیقه ای نیست بلکه باید نسبتی وجود داشته باشد به دلیل اینکه وقتی نوازنده می خواهد به اجرا بپردازد، حتی اگر یک سانتی متر دسته مضراب بلندتر یا کوتاهتر باشد به مشکل برخواهد خورد.
مشکلات نوازندگان و نوازندگی سنتور را چگونه ارزیابی می کنید؟ در سنتور، شنیداری خوب بسیار مهم است تا آثاری که اصالت و فرهنگ ملی ایرانی را دارند، خوب شنیده شوند و موضوع دیگر آموزش خوب است. زمانی که آموزش خوب باشد، داده خوبی به هنرجو منتقل می شود و در نتیجه خروجی خوبی نیز خواهد داشت. اگر خلاقیت و ذوق نیز وجود داشته باشد، آثار خوبی تولید خواهد شد و اگر ذوق و خلاقیت نیز وجود نداشته باشد باز هنرجو می تواند آموزش خوبی انجام دهد و اطلاعات خود را به دیگران منتقل کند تا داده ها به کسی که صاحب ذوق و خلاقیت است انتقال داده شود و او به خلق اثر بپردازد. آموزش، پایه اصلی سنتور است. نوازندگان سنتور در گذشته که آموزش خوبی دیده بودند، جزء نوازندگان توانا بودند که اجراهای خوبی نیز داشتند. هر نوازنده باید حداقل یک ردیفی را از استادش فرابگیرد تا پایه کارش شود و بتواند اجراهای خوبی داشته باشد. ولی متأسفانه به دلیل اینکه گاهی اوقات به ردیف نگاهی کلیشه ای می شود موجب می شود جوانان از موسیقی ردیفی دور شوند و داده خوبی نیز نداشته باشند تا با خروجی خوبی همراه باشد.
گفتگو: سارا علیپور
