صدا یکی از مهمترین راه های انتقال پیام ها و مفاهیم در میان انسان‌هاست. کاربرد حس شنوایی در برخی از افراد به خصوص کسانی که موقعیت کاری و حرفه ای آنان (مانند نوازندگان، خوانندگان و...) و یا اقتضائات جسمی و فیزیکی ایشان (مانند نابینایان) ایجاب می کند، از اهمیت بیشتری برخوردار است.

یکی از انواع ابزارهای انتقال مفاهیم به صورت شنیداری کتاب های صوتی یا شنیداری است. این کتاب ها که در ابتدا ویژه نابینایان و مخاطبان برنامه های رادیویی به صورت کاملاً ساده و ابتدایی تولید می شدند کم کم با ایجاد جذابیت‌ هایی جای خود را در میان عامه مردم باز کردند.

در ایران اما رادیو به عنوان تنها رسانه جمعی پیش از تولد تلویزیون عمر زیادی نداشت تا در تنوع برنامه ها و شبکه های خود به نوآوری رمان ها و کتاب های شنیداری دست پیدا کند. البته این روش امروزه به صورت محدود در برخی برنامه های رادیویی به کار گرفته می شود. از سوی دیگر به دلیل اینکه سرمایه گذاری خاصی به منظور بالا بردن سهولت زندگی نابینایان و کم بینایان در همه شئون زندگی ایشان صورت نگرفته است تولید کتاب گویا برای این قشر نیز به فراموشی سپرده شده است. به بیان دیگر تا زمانی که برای نیازهای بنیادی تر این قشر از اجتماع مانند پیاده روها، فروشگاه ها، اماکن تفریحی و.. تمهیدات خاصی اندیشیده نشده است انتظار تولید انبوه کتاب های شنیداری نیز کمی دور از واقعیت به نظر می رسد. شاید به همین دلیل است که در جامعه ما کتاب های صوتی یا شنیداری رواج نداشته و به ذهن مردم آشنا نیستند.

ناگفته نماند که اولین تجربه این کار در ایران شاید در زمینه داستان کودکان و قصه گویی برای آنان بوده است در قالب کتاب هایی به همراه نوارهای صوتی آن ها. البته CD های مولتی مدیا جای این گونه کتاب ها را نیز به تدریج در بازار محصولات کودکان خواهد گرفت. مگر آنکه قصه گویی این بار به عنوان بخشی مجزا در این لوح های فشرده استفاده شوند.

بطور کلی باید پذیرفت که غیر از تلاش های اندک تعداد انگشت شماری از سایت های تخصصی و برخی وبلاگ های شخصی، به صورت حرفه ای حرکت قابل تأملی در این مسیر صورت نپذیرفته است.
به دلیل جذابیت های کتاب شنیداری که در ادامه اشاره می شود و همچنن فرصت و حوصله کم مطالعه در زندگی امروز و همچنین پیشرفت های تکنولوژی در زمینه دستگاه های کوچک پخش صدا، خلأ کتاب های شنیداری در جامعه امروز حس می شود.

از این رهگذر در تولید و ترویج کتب شنیداری نکات زیر را باید مورد توجه قرار داد:

1-اگرچه در برخی کشورها کتاب شنیداری جای خودش را در میان مردم باز کرده و چارچوب ها و قواعد خود را پیدا و مشخص کرده است، لیکن در جامعه ما به دلیل شرایط خاص فرهنگی و اجتماعی و عدم کاربرد فراوان این نوع رسانه، نمی توان قالب خاصی را برای آن مشخص نمود و از محک تجربه باید در این زمینه کمک گرفت.

2-باید توجه داشت که کتب شنیداری بیشتر در میان کتاب های داستانی یا روایی و همچنین کتاب های آموزشی که بر تکرار تأکید دارند (مانند کتب آموزش زبان) مورد توجه است. صرف نظر از کتب آموزشی، تنها کتب داستانی و روایی به دلیل این که تا حدودی سرگرم کننده بوده و تمام جزئیات در آنها مورد تأکید نیستند قابلیت بیشتری برای تبدیل به حالت شنیداری دارند. باید اذعان داشت که با این وجود نیز در برخی موارد مخاطب برای درک مطالب حواس دیگر خود، غیر از حس شنوایی را به حالت تعلیق در می آورد.

3-تک صدایی یا چند صدایی بودن اثر ارتباط مستقیم با محتوای آن دارد. معمولاً کتب شنیداری چند صدایی در زمانی که تفکیک آنها برای فهم مخاطب لازم تر است -مانند گروه سنی کودک و نوجوان -استفاده می شود. از سوی دیگر اگر کتاب طولانی و حجم مطالب آن زیاد باشد به دلیل صرفه جویی در هزینه ها معمولاً از یک گوینده استفاده می شود.

4-استفاده از موسیقی و افکت های صوتی از جذابیت های کتب شنیداری است. شدت برخی کتب شنیداری به خاطر موسیقی توصیه شده برای آنهاست. البته این نکته نباید فراموش شود که عموماً مخاطبان کتب شنیداری زمان کمتری را نسبت به خواندن همان کتابها، برای شنیدن صرف می کنند. لذا کاربرد موسیقی نباید به گونه ای باشد که این مزیت از بین برود.

5-یکی دیگر از جذابیت های کتب شنیداری استفاده از صداهای آشناست. صدای برخی گویندگان و بازیگران برای مردم جذابیت دارد و اشتیاق آنان را برای شنیدن اثر بیشتر می کند. لازم به ذکر است که در مورد نویسندگان آشنا و پرطرفدار همیشه جذاب ترین صدا، خوانش کتاب توسط خود آنهاست. این نکته به خصوص در کتب شعر بیشتر خودنمایی می کند.

6-با توجه نحوه تولید کتب شنیداری باید دانست که کتاب هایی که از زبان اول شخص روایت می شوند پتانسیل بیشتری برای تبدیل به یک اثر شنیدنی موفق در میان دیگر موارد دارند.

7-نکته مهمی که در تولید کتب شنیداری باید به آن دقت نمود این است که بسته به نوع مطالب، جذابیت و امکانات فوق به کار گرفته می شوند. به عنوان مثال هر چه کتاب داستان از واقعیت دور و به تخیل نزدیک باشد استفاده از موسیقی و افکت های صوتی مناسب تر است. زیرا به ذهن شنونده در تخیل داستان کمک می کند. لیکن هر چه که به سمت واقعیت می رویم به دلیل پرهیز از جهت دهی به ذهن شنونده، کمتر از این جزئیات استفاده می شود به طوری که در روایات مستند گونه کمترین استفاده از این جذابیت ها توصیه می گردد.
در پایان این نکته را دوباره یادآور می شوم که ماجرای کتاب شنیداری در ایران هنوز آغاز نشده است. کتاب شنیداری در ایران هنوز مرحله آزمون و خطا را سپری نکرده و حتی نمی توان بر موفقیت آن در آینده دل بست. لیکن آنچه که مهم است تجربه و پشت سر گذاشتن این مرحله در استفاده از کتب و شیوه انتقال مفاهیم است که سرمایه گذاری اجتماعی را در این زمینه اجتناب ناپذیر می کند.

سید عباس اشرف واقفی


قائم مقام کانون فرهنگ و اندیشه (کفا)