چاروق عبارت از پاپوش و پای افزار است كه از قدیم الایام  مورد استفاده بوده و به اشكال مختلف و تهیه و ساخته می‌شده و قسمت اعظم ساختمان آن درقدیم از چرم بوده است. در فرهنگ معین تحت عنوان چاروق چنین نوشته شده است« چارق { تركی = چارغ = چاروق} كفش چرمی‌ كه بندها بساق پا پیچیده می‌شود. پا تا به، پالیك.» در زیر این شرح چاپ شده است.


در اصطلاح محلی به لهجه تركی چاروق را ( چارخ) تلفظ می‌كنند. چاروقی كه مورد نظر ماست و هم اكنون در زنجان بصورت یك صنعت دستی ظریف ساخته و عرضه می‌شود با چاروقی كه در ادبیات ما از آن نام برده‌اند (چارقت دوزم كنم شانه سرت «مولوی») یا در قدیم مورد استفاده بود، بكلی مغایر و كاربرد آن نیز متفاوت است. چارق در گذشته نوعی كفش و پاپاوش بوده كه از چرم ساخته می‌شده و در روستاها بیشتر چوپانان از آن استفاده می‌كرده‌اند و اغلب بدون پاشنه بود، با تسمه‌هائی كه به ساق پا می‌پیچیده‌اند. درسالهای اخیر نیز در زنجان نوعی از چاروق ساخته می‌شد كه رویه آن از چرم قرمز رنگی بود كه دباغ‌های زنجان با دست عمل می‌اوردند و كارخانه‌ای نبود. این نوع چاروق بدوت تسمه و بند بوده است با نوك عقابی برگشته و در آن هنگام كه بازار كفاشان زنجان رونقی داشت و كفش ماشینی در كار كفش دوزی و كفاشی وقفه ایجاد نكرد. یعنی تا 20 سال پیش، ازاین نوع چاروق ساخه می‌شد ولی امروز بطور كلی مترك شده و دیگر كسی از آن نو چاروق درست نمی‌كند.
چاروق ظریف كه مورد نظر و موضوع بحث ماست فرم و شكل خاصی دارد با مواد اولیه ویژه‌ای كه صرفا برای راه رفتن روی قالی و اطاقهای مفروش ساخته می‌شود كه سابقاً پشت بسته و بدون پاشنه بود ولی چند سالی است كه بصورت نعلین و پاشنه‌دار ساخته می‌شود و فقط كف آن از چرم و رویه آن به رنگهای مختلف از نخهای ابریشمی ‌و سیم گلابتون بافته و تزئین می‌شود.


 

بمنظور بررسی این صنعت ظریف نوپا در تنها كارگاه كوچكی كه تولید چاروق می‌پردازد پای صحبت استاد آزاد علی محمدی می‌نشینیم. در مورد سابقه چاروق دوزی می‌گوید: 
چاروق دوزی از خیلی قدیم متداول بود و كشاورزان خودشان آن را از چرم خام درست می‌كردند ولی بعدها چرم پخته بكار گرفته شد، ولی بصورت امروزی شاید كمتر از صد سال است كه تولید می‌شود قبل از همه استاد كاری بود بنام جعفر كه در این زمینه كار می‌كرد.  


  بعد از او شخصی بنام رضا این كار را دنبال كرد و سپس آقای اصغر خطیبی كه استاد من بود در این زمینه فعالیت داشت كه تا 6 سال پیش تنها كارگاه چاروق دوزی زنجان را اداره می‌كرد و من تنها شاگرد این كارگاه بودم كه از 18 سالگی با ایشان همكاری می‌كردم و بعدها شاگرد دیگری نیز وارد كارگاه شد پس از 7 سال شاگردی و كار با استاد رموز كار را آموختم و خود كارگاهی مستقل دایر كردم و پنج سالی هست كه خودم در این كارگاه فعلا تنهاكارگاه چاروق زنی زنجان است كار می‌كنم زیر استاد اخیراً كارگاهش را تعطیل كرده و بكار دیگری روی آورده است.
ما قبلاً چاروق‌ها را بصورت پت بسته و بدون پاشنه درست می‌كردیم و امروزه بصورت دمپائی و پاشنه بلند تهیه می‌كنیم مگر اینكه كسی سفارش داده، ‌بخواهد بصورت سابق برایش بدوزیم.



ب – ابزار كار:
ابزار كاو وسایل مورد استفاده برای تهیه چاروق بشرح زیر است:
1 – گزن ( اصطلاح محلی گعزن) قطعه فلزیست مثل تیغه كارد بطول 17 تا 20 سانتیمتر و به ضخامت 1/5 میلیمتر و پهنای 3 سانتیمتر كه یك سر آن با  پیچیدن پارچه بصورت درآمده و سر دیگر آن با زاویه‌ای در حدود 60 درجه بصورت تیغه تیزی درآمده كه برای بریدن چرم بكار میرود.

2 – چرمكی وسیله‌ای فلزی و برای كوبیدن چرم است و حدود 16 سانتیمتر طول داشته ،‌قطرش در زول آن متفاوت است.
3 – چكش برای میخكوبی و جا كردن قالب در چاروق با شكل مخصوصی نظیر چكش كفاشان(شكل 3).
4 – قلاب – میله‌ای است فلزی دارای دسته چوبی است و نوك میله بصور قلاب درآمده كه برای یافتن رویه چاروق بكار میرود.

5 – درفش – میله ای فلزی است دارای دسته چوبی كه نوك میله به پهنای 2 میلیمتر بصورت تیغه درآمده و برای سوراخ كردن چرم بمنظور دوختن و تعیین مسیر سوزن و نخ دوخت بكار میرود.

6 – گازانبر (میخ كش) نظیر گازانبر نجاری با اندازه كوچكتر از آن.
7 – گاز چرم كش كه دارای ساختمان ویژه‌ای است كه گوشه‌ها و لبه‌های چرم را با آن محكم كشیده و روی قالب چوبی سوار و با میخ محكم می‌كنند.

8 – شانه چوبی برای شانه كردن گل‌های روی چاروق.
9 – قیچی معمولی برای بریدن آستری و نخ و مقوا و غیره.
10 – سنگ چاقو تیز كنی باصطلاح محلی بلر برای تیز كردن گزن یا نوك درفش.
11 – قالب چوبی به اندازه‌های مختلف.



پ – مواد اولیه مورد نیاز:
مواد اولیه لازم برای تهیه و ساختن چاروق دو دسته است اول موادیكه درساختمان كف و تخت و پاشنه چاروق بكار میرود دوم موادیكه درساختمان رویه مورد مصرف دارد.

اول : مواد مصرف در كف و پاشنه
1 – چرم – چرمی كه برای ساختن چاروق بكار می‌رود، توسط دباغی‌های خود زنجان تهیه می‌شود- چرم كارخانه‌ای بدرد این كار نمی‌خورد- این چرم صرفاً از پوست گاو تهیه می‌شود و اغلب برنگ قرمز آماده و عرضه می‌گردد. در ساختمان چاروق‌های سابق تمام كف و و رویه از چرم بود ولی امروزه فقط كف و پاشنه را چرم تشكیل می‌دهد و رویه از نخهای الوان ابرایشمی ‌است بشرحی كه ذكر خواهند شد.
2 – مقوا: مقوای مورد مصرف همان مقوای معمولی است كه برای ساختن جعبه‌های كفش وشیرینی و غیره بكار میرود و آنرا بكار می‌برند و آنرا برای صاف بودن داخل چاروق و كف آن بكار می‌برند كه روی آن با پارچه مخملی پوشیده میشود.
3 – فنر آهنی ( فلزی) بین پاشنه و پنجه چاروق بكار می‌رود برای جلوگیری از خم شدن و تا خوردن كفو تخت چاروق (بین مقواو چرم).
4 – چوب: برای تهیه پاشنه از چوب استفاده می‌شود بدین ترتریب كه چوب را بصورت پاشنه بارتفاع 3 تا 4 سانتیمتر و بابعاد مختلف بسته به اندازه و شماره چاروق، كه قبلاً توسط نجارها ساخته شده است، خریداری و درساختمان چاروق بكار میبرند.
5 – پارچه مخمل: باری آستر چاروق  و پوشش رویه پاشنه چوبی.
6 – میخ: باری اتصال كف چاروق به پاشنه و محكم كردن آستری بر روی پاشنه و اتصال چرم زیر پاشنه چوبی از میخ‌های چهار گوش زیر (میخ سایه) استفاده می‌شود.



دوم : مواد مورد مصرف در رویه چاروق:
1 – زیگزال زری دار: نوار باریكی است بصورت زیگزال كه در تبریز بافتهو تهیه می‌شود و به دو رنگ زرد ( طلائی) وسفید ( نقره‌ای) درچاروق دوزی بكار میرود. در اطزراف رویه چاروق دو یا سه ردیف از این نوار با نخ به قسمت چرمی‌ دوخته می‌شود و داخل پاشنه نیز به وسیله زیگزال زینت داده می‌شود.  
2 – سیم گلابتون:  جنس همان سیم گلابتونی كه در كارهای زری دوزی مشهد یا گلدوزی بمنظور تهیه سجاده و جانمازی و رومیزی و غیره بكار میرود در رویه چاروق استفاهد می‌شود. سیم گلابتون از پاكستان وارد می‌شود و چاروق دوزها از تهران خریداری میكنند با خامت‌های متفاوت و رنگهای سفید (نقره‌ای) و زرد (طلائی) سیم گلابتون اكثراً بصورت مخلوط و تابیده شده با نخ ابریشم باری بافتن رویه چاروق بكار میرود.
3 – نخ ابریشم: نخ ابریشم برنگهای مختلف سفید، ‌زرد، قرمز، مشكی، آبی، و سبز بكار گرفته می‌شود كه برای یافتن رویه چاروق كه به تنهائی و یا مخلوط و تایید شده با سیم گلابتون مصرف می‌شود.
4 – نخ دوخت: نخ قرقره معمولی كه د ویا سه لایه بهم تابیده شده و برای دوختن زیگزال به قسمت چرمی‌ رویه بكار میرود.
5 – نخ تابیده (اطلاح محلی ارش Arech) به قطر یك میلیمتر برای دوختن و جمع كردن ازاطراف چرم كف چاروق بشرحی كه خواهد آمد. 



ت – طرز تهیه و دوخت چاروق:
برای ساختن چاروق مراحل مختلفی وجود دارد به ترتیب زیر:
1 – قبلاً یك ورق چرم بزرگ را به اندازه‌ای مختلف كه مورد نظر است مطابق شكل 9 كه نظیر شكل كف یا اطوری معمولی است و بریده و آنها را در ظرفی پر از آب خیس می‌كنند تا برای دوختن و قالب كشیدن نرمتر و آسانتر باشد.
2 – سپس هر یك از چرمهای خیس شده را از طول تا كرده و تقریبا از وسط كناره بوسیله درفش سوراخ می‌كنند تا هنگما دوختن اطراف چاروق قرینه و یك اندازه باشد.
3 – پس از این مرحله از یك سوراخ كناره با نخهای تابیده (ارش) شروع بكوك زدن می‌كنند تا بسوراخ قرینه برسند بطوریكه اولاً نخ از وسط ضخامت چرم عبور كند. بعبارت دیگر پس از دوخته شدن از كف چاروق، نمایان نبوده و دیده نمی‌شود. ثانیاً نخ را كمی‌ می‌كشند تا اطراف چرم مثل سر یك كیسه یا لیفه قدری جمع شود و سپس برای صرفه جویی در مصرف چرم تكه كوچكی از چرم بشكل مربع به قسمت پاشنه دوخته می‌شود.
4 – پس از اینكه چرم با ین صورت درآمد آنرا به قالب چوبی می‌كشند و بعداً اطراف چرم یعنی قسمتهای كوك شده را با گاز چرم كش گرفته و محكم میكشند و با میخ بر روی اقلب چوبی محكم میكنند، چرم در این مرحله هنوز خیس است ولی وقتی بقالب كشیده شد و می‌ماند تا خشك شود و شكل اصلی را بخود بگیرد.
5 – پس از خشك شدن چرم فنر- گذاری پاشنه شروع شده و از قالب خارج می‌شود.
6 – پس از خارج شدن از قالب‌مقوای كف چاروق چسبانده می‌شود و زیگزال اطراف چاروق (یك یا دو ردیف) دوخته شده و سپس مخمل داخل چاروق به صورت آستر چسبانیده می‌شود.
7 – پس از این مرحله پاشنه نیز بوسیله میخ به قسمت چرمی ‌محكم شده ولی قبلاً بدنه پاشنه چوبی با پارچه مخملی پوشیده می‌شود (بوسیله چسب می‌چسبانند)
8 – پس از كشیده شدن آستر مجددا چاروق نیمه تمام به قالب چوبی كشیده می‌شود و برای یافتن رویه آماده می‌گردد.
9 – برای یافتن رویه قبلاً رشته نخی از نوك چاروق به قسمت كب قالبی چوبی بنام نخ شیرازه كشیده می‌شود كه دو لایه است و درقسمت B سرنخهای شیرازه با میخ بر كعب قالب چوبی نشسته و محكم می‌شود.
10 – رویه چاروق را رشته نخهای بافته شده بصورت خطوط موازی و عمود بر شیرازه بفواصل 5/1 تا 2 میلیمتر تشكیل میدهد ولی در بافتن رویه از یك رنگ نخ استفاده نمی‌شود بلكه این رشته نخهای موازی كه در چاروق‌های نمره بزرگ به 28 تا 30 ردیف موازی می‌رسد حداقل از چهار رنگ تشكیل می‌شود كه بصورت چهار یا پنج ردیف متوالی ازیك رنگ را شامل می‌شود و هر یك از این رشته‌ها با قلاب یا بصورت زنجیره‌ای بافته می‌شود و یا از نخ تابیده شده با سیم گلابتون نخ كشی می‌شود بدین ترتریب كه یك سر نخ یا زنجیره به یك لبه چرم محكم شده و در وسط به نخ شیرازه محكم می‌گردد و با همان طول به لبه قرینه چرم متصل می‌ود.
11 – پس از تمام شدن رویه، اطراف نخ شیرازه بصورت قرینه سه ردیف قلاب دوزی می‌شود و به ترتیبی كه جمعاً عرض قسمت بافته شده به حدود یك سانتیمتر می‌رسد و نخ شیرازه پوشیده شده و دیده نمی‌شود. ردیف اول و دوم بوسیله نخ ابریشم و ردیف سوم یا كنارهای شیرازه بوسیله سیم گلابتون بافته شده و سر این سه ردیف نخ از دو طرف بخود چرم محكم می‌شود.
12 – پس از پایان كار رویه و شیرازه، دهنه چاروق بنام پرده‌بند بافته می‌شود كه آنهم عبارت از چهار ردیف نخ موازی است از جنس نخ تابیده (ارش) كه در وسط به شیرازه محكم می‌شود و سپس روی این چهار ردیف توسط نخهای ابریشمی ‌به رنگهای مختلف بافته می‌شود بنحوی كه عرض پرده‌بند نیز به یك سانتیمتر می‌رسد.
13 – ردیف آخری زیگزال به محل اتصال مخمل توئی و كناره چرم دوخته می‌شود.  
 14 – آخرین مرحله ساختن گل‌های رویه چاروق است. هر لنگه چاروق داری دو گل منگوله شكل اسیت كه باصطلاح محلی (قوتاژلاGottaz) نامیده میشود یك گل در نوك پنجه و گل دبگر در محل تلاقی شیرازه و پرده‌بند تعبیه می‌شود و طرز ساخت آنها متفاوت است بدین معنی كه گل نوك پنجه بطور جداگانه از طریق جمع كردن چند رشته نخ ابریشم كه مثل جاروی كوچكی بسته می‌شود ساخته می‌شود و با قیچی یكدست شده و سپس با شانه چوبی شانه می‌شود تا پرزها از هم باز شده و بصورت منگوله درآید ولی گل روی پرده‌بند از جمع شدن سرنخهای پرده‌بند و شیرازه فراهم میاید و سپس از طریق شانه زدن بصورت گل در‌می‌آید بدیت ترتیب گل نوك پنجه بعد ازبافته شدن رویه نوك پنجه دوخته می‌شود و یك رنگ است ولی گل رویه پرده‌بند كه دو رنگ است در جای خود محكم بوده و بعداً تعبیه می‌شود.