با برادران حاتمی در باره هنر و فعالیتشان در این کارگاه به گفتگو نشسته‌ایم؛
*آقای حاتمی ساخت ساز را از چه زمانی شروع کردید و در نهایت چه ضرورت‌هایی سبب شد تا این کارگاه را تشکیل دهید؟
مسلم حاتمی: ما کار خود را در سال ۱۳۷۰ نزد استاد علیرضا پالیزدار شروع کردیم؛ در این حرفه منابع آموزشی بسیار مختصرند لذا شیوه آموزش ساخت ساز را باید از طریق شاگردی نزد اساتید فراگرفت و اگر کسی بخواهد خودش کار کند منابعی برای شروع ندارد؛ از همین رو این کار بیشتر تجربی است تا علمی.
فعالیتمان را با ساخت سه تار و ویولن آغاز کردیم و الان قریب پنج سال است که کمانچه می‌سازیم ولی تاسیس رسمی کارگاه برادران حاتمی از سال ۱۳۷۷ در فرهنگسرای بهمن شروع شد که یک کارگاه دولتی بود.
ما بین این سال‌ها پیش می‌آمد که گاهی به مدت چند سال کارمان متوقف می‌شد، چون آن توفیقی که مدنظرمان بود حاصل نمی‌شد اما کسب تجربیات و مطالعات و تحقیقاتمان توقف نداشت و لذا هربار با آمادگی بیشتری شروع کردیم تا امروز که با پشتکار و بی‌وقفه کار می‌کنیم.
حرفه ما به پیش زمینه و تخصص نیاز دارد؛ به واقع ساخت ساز فقط کپی کردن ساز نیست یعنی باید به علوم مختلفی واقف بود و ازآن‌ها سررشته داشت، نیز از صنایع مختلف باید آگاه بود؛ از منبت کاری تا نجاری و آهنگری و تراشکاری و ابزار سازی فنون مختلفی است که باید از آن‌ها بهره‌مند بود؛ چون جمیع ابزارهایی که مورد نیاز ماست در کشور موجود نیست و برخی را باید ناگزیر از سایر نقاط تهیه و وارد کرد؛ وانگهی تخصص‌های دیگری هم نیاز است مثل شناخت فیزیک آگوستیک بحث چوب و صنایع چوب که شامل تهیه و تیمار چوب است و اینکه از کدام بخش چوب می‌شود بهترین کارکرد را گرفت لذا باید چوب‌های منطق مختلف را بشناسیم؛ زیرا تمام مناطق ایران چوب مختص به خودشان را دارند؛ این مسئله مهم‌ترین بخش ساز سازی است.
*شما برای ساخت ساز چه مختصاتی را لحاظ می‌کنید که دیگر سازندگان ساز نسبت به آن بی‌اعتنا هستند؟
ما نخست به بررسی سازهایی قدیمی و سازهای موجود در بازار پرداختیم و آن‌ها را آنالیز کردیم، سپس از سازنده‌های مختلف این ساز‌ها تحقیق کردیم و از نوازنده‌ها پرسیدیم که نقاط ضعف و قوت این ساز‌ها چیست و توانستیم این موارد را تا حدودی شناسایی کنیم؛ ما به مرور دریافتیم بخشی از مشکلات ساز را نوازنده‌ها و بخشی را سازنده‌ها واقف نیستند؛ برای مثال درباره کمانچه همواره گفته می‌شود که صدای کثیف صدای مطلوب این ساز است درحالیکه صدای کثیف یعنی صدایی که زائده و ناخالصی دارد اما نسبت به آن‌شناختی وجود ندارد لذا به جمع بندی دقیقی نیاز بود که ما این کار را انجام دادیم.
یکی از کارهایی که انجام دادیم این بود که بهترین ابزار‌ها را استفاده کردیم؛ متریالهای ما همه درجه یک هستند و موادی را که مورد نیازمان بود که در کشور موجود نیست مثل سیم، رنگ خوب، ابزارهای اندازه گیری و غیره، همه را مو به مو و با دقت تهیه کردیم و به کار گرفتیم.
تجربیاتی که درباره ساخت سه تار و ویلون داشتیم به کمکمان آمد اما هرگز الگو برداری صرف نکردیم به عبارت واضح‌تر ما از نوع ساخت سازهای دیگران استفاده کردیم اما صرفا الگوبرداری نکردیم چون عقیده داشتیم که الگوهای آن‌ها استاندارد نیست.
ساز را مطابق استاندارهای علمی می‌سازیم
کوشیدیم و ساخت کمانچه را تا حد زیادی استاندارد کردیم و تکنیک‌های جدید در کار آوردیم؛ مثلا در بخش صنعت ساز این استاندارسازی را کاملا لحاظ کردیم؛ برای مثال کمانچه گرد است و ۳۴ تا ترک دارد اما باید ۳۴تا ترک کاملا یک اندازه باشند، در نقطه کانونی جمع شده باشند و نیاز به دکمه نداشته باشد.
*این استاندارد سازی تا چه اندازه از جانب اساتید تایید شده است؟
تقریبا نظر اکثر اساتید نسبت به کار ما مثبت بوده است، امامشکلی بزرگی که وجود دارد این است که اساتیدی که ساز به دست می‌گیرند و به شاگردانشان آموزش می‌دهند اغلب سازشان دارای ایراد است ولی آن‌ها به آن عادت کرده‌اند لذا ممکن است چیزی را که ما استاندارد سازی کرده‌ایم را به راحتی نتوانند بپذیرند چون بر خلاف عادتشان است اگرچه از نطر علمی صحیح نیست.
*در مسیر این تغییر رویه و استانداردسازی آیا هیچوقت مخالفان یا موانع جدی داشته‌اید؟
ساز را طوری ساختیم که کوچک‌ترین ایرادی به آن وارد نباشد که بخواهند مخالفت کنند در عین حال هرکسی نقد و انتقاد سازنده داشته پذیرفتیم و به آن عمل کردیم و در نهایت انتقاد‌ها توانستند هشتاد درصد کار ما جلو‌تر ببرند.
ما به نوازنده‌ها با هر سلیقه‌ای که هستند احترام می‌گذاریم یعنی سلیقه اشان را ارضا می‌کنیم زیرا ساز یک آلت موسیقی است که شخصی است و حتما باید ساز، نوازنده را راضی کند ولی استاندارد سازی را ما تا حد زیادی در کارگاه‌مان تثبیت کرده‌ایم.
شاهرخ حاتمی: ما به طور ویژه روی وزن‌ها کار کردیم؛ دریافتیم باید ساز را وزن کنیم و لذا کمانچه سبک و سنگین از ۱۰۰ گرم تا یک کیلو را با هم وزن کردیم سپس قسمت‌هایی از ساز را حذف کردیم که بیش از حد سنگینی می‌کرد و مورد نیاز نبود؛ یکی از این موارد پیچی بود که پایین کمانچه برای بالا پایین کردن ارتفاع آن استفاده می‌شد که ما آن را تا ۱۵ گرم سبک کردیم، نیز پاشنه ساز را تصحیح کردیم اما در شکل ظاهری ساز تغییر عمده‌ای ایجاد نشد بلکه بهتر و شکیل‌تر شد.
برای نخستین بار ساز کودک را مطابق تمام استاندار‌ها و با الگوی صحیح ساختیم
مسلم حاتمی: در جامعه ما برای کودکان ساز استاندارد شده وجود ندارد؛ اغلب سازهای کلاسیکی که برای بچه‌ها استفاده می‌شود یک اندازه کوچک‌تر شده ساز بزرگ است متاسفانه و به همین دلیل پایه آن ساز اغلب ضعیف است، ما در مورد کمانچه این کار را انجام دادیم کمانچه‌ای را که ساختیم کاملا بر اساس استاندارد‌ها بود چه از نظر ابعاد و اندازه چه از نظر صدا دهی.
شاهرخ حاتمی: تا کنون همیشه چنین بوده که برای کودکان با کوتاه کردن اندازه دسته ساز آن را درست می‌کردند اما ما بر اساس ساختمان فیزیکی ساز یک هشتم آن را کم کردیم_ بنا بر آنچه در ویولن کار کرده بودیم_ و ساز مناسب سن کودک شد.
مسلم حاتمی: از دیگر کارهایی که ما انجام دادیم بررسی کردیم و دریافتیم این ساز چون پوستی است در مناطق مرطوب خیلی با مشکل مواجه می‌شود لذا راهکاری را ابداع کردیم که ایده آن توسط چند دانشجو مطرح شد و آن این بود که خرکی درست کردیم که به جرئت می‌توان بگویم بیشتر مشکلات کمانچه را حل کرد؛ یعنی کمانچه از این طریق در رطوبت دچار مشکل نمی‌شود، سیم‌هایش باهم بالانس شده‌اند، عمر پوست بیشتر شده است؛ این خرک اصطلاحا خرک سه پایه نام دارد که ما در کارگاه‌مان به آن خرک جدید می‌گوییم. از نکات مثبت این خرک این است که چون سطح تماسش با پوست بیشتر است حجم صدا رابالا‌تر برده است در حالیکه قبلا دوتا پایه بود که این دوپایه مثل نیش در پوست فرو می‌رفت.
*برای سرما و گرمای هوای مجاور ساز چه تدابیری اندیشیده‌اید؟
اغلب کسانی که از این کارگاه ساز خریداری می‌کنند نحوه نگهداری و کاربرد ساز در شرایط گوناگون به آن‌ها آموزش داده می‌شود؛ البته ما راهکارهایی نیز ابداع کرد‌ایم همچون محفظه‌های نگهدارنده مثل وی‌ترین تهیه کردیم که از ماه‌های آینده همراه با ساز عرضه می‌کنیم. این محفظه‌ها اولا شکل داخلی زیبایی همچون خود ساز دارد ثانیا ترموستات و هی‌تر دارد که دما و رطوبت را تنظیم می‌کند.
تزیینات ساز را از ذات چوب و بدون اضافات درآوردیم
*برای تزیین ساز کمانچه شیوه کارگاه شما بسیار خلاقانه و زیباست. با توجه به اینکه همواره نیاز مخاطب را در نظر داشته‌اید چگونه این تزیینات چشم نواز را بر سطح بیرونی ساز اعمال کرده‌اید؟
ما مخالف این هستیم که یک جسم اضافه روی ساز کار شود، ساز تقریبا باید با همان متریالی که دارد برای تزیین استفاده شود به همین دلیل از چوب‌های مرغوب استفاده کردیم و در همان چوب هامتناسب آنچه خود چوب داشت اشکال مختلفی را بر روی ساز ترسیم کردیم همچون کمانچه طرح خورشیدی یعنی آمدیم یعنی قطعه‌ها را طوری کنار هم قرار دادیم تا بافت چوب زیبا و شمسه وار باشد بدون بهره گیری از اضافات تزیینی؛ یعنی تزیینات ساز را از خود چوب درآوریم و طرح‌های مختلفی همچون طرح خورشیدی، موج را به ظرافت بر روی ساز ایجاد نمودیم.
دست دلالان و مافیای خرید و فروش ساز را کوتاه و شیوه صحیح را فرهنگ سازی کردیم
*هنرجو‌ها از چه طریقی با شما آشنا می‌شوند؟ آیا آموزشگاه‌ها یا اساتید نقشی در این ایجاد ارتباط دارند یا هنرجو‌ها خودشان شما را پیدا می‌کنند؟
بیشتر مخاطبانمان خودشان می‌آیند و ساز را پیگیری می‌کنند و از جانب آموزشگاه‌ها، اساتید و فروشگاه‌ها کمتر به ما توصیه شده‌اند اما کار ما حرکتی نو و ایجاد پیوند بین نوازنده و سازنده ساز است چراکه ما به نوعی آمدیم و دست دلال‌ها را از این کار کوتاه کردیم؛ در واقع یکی از ضرورت‌های تاسیس این کارگاه این بود که با قیمت غیر واقعی بازار ساز کمانچه مبارزه کنیم و دست دلال‌ها را کوتاه کنیم چون این کار مافیای عظیمی دارد.
شاهرخ حاتمی: موفقیت ما درباره کوتاه کردن دست دلال‌ها به این صورت بود که برای مثال خریدار ساز را ساز را از ما رقم یک میلیون تومان می‌خرد ولی چهار میلیون تومان به نوازنده می‌فروشد یعنی سه میلیون تومان از جیب من سازنده و سه میلیون تومان از جیب هنرجو می‌رود ولی وقتی من این ساز را یک میلیون تومان به طور مستقیم به هنرجو بفروشم خیلی از مشکلات حل می‌شود؛ بنابراین حضور واسطه‌ها و افزایش قیمت که همواره باعث دلسردی هنرجو‌ها بوده از بین می‌رود.
*آیا نسبت یه قیمت‌ها و فرهنگ سازی صحیح خرید ساز از جانب شما موانع و مخالفت‌هایی هم داشته‌اید؟
بله تبلیغات منفی همیشه وجود داشته است اما ما تبلیغاتمان کاملا بر اساس واقعیت بود؛ ما کارمان را مستقیم به مخاطبان ارائه داده‌ایم و قضاوت را بر عهده خودشان گذاشته‌ایم ولذا کسانیکه سازهای دیگر و سازهای ما را داشتند به مرور ساز‌ها را با هم قیاس کردند و در این مقایسه بود که ما برنده شدیم.
ادامه دارد...
گزارش: مریم خاکیان
