یک نویسنده و پژوهشگر در زمینه متون تعزیه معتقد است تمام دسته‌بندی‌های موجود از متون تعزیه، مشکل اساسی دارند و جامع نیستند.

به گزارش هنرنیوز، نشست «متن و متن شناسی تعزیه» عصر روز گذشته با حضور دکتر حسین اسماعیلی و دکتر محمد حسین ناصر بخت و هم چنین امیرکاوس بالازاده در سرای اهل قلم خانه کتاب برگزار شد.

اسماعیلی که در زمینه متون کلاسیک و هم چنین تعزیه پژوهش های فراوانی داشته است، در این نشست با تاکید بر این که تعزیه دغدغه اصلی‌اش نیست، گفت: من اصولا در حوزه ادبیات کلاسیک و داستان های سنتی کار می کنم و تعزیه هم یکی از شعبه هایی است که گاه گداری به آن رجوع می کنم. حدود دو سال پیش طی صحبت با آقای ناصر بخت، درباره متون تعزیه گفتگو می کردیم، که من علاقه مند شدم در این زمینه کار کنم و تا پایان پژوهش ام نیز ایشان مشاور من بودند.

وی افزود: تعزیه ژانر به خصوصی است، چندان هم در حوزه ادبیات نمایشی به طور عام حل نمی شود و شیوه ای از ادبیات نمایشی است که ویژگی های خاص خود را دارد. من سعی کردم در مقدمه کتاب خود از نزدیک به این مساله توجه کنم.

اسماعیلی یک متن را موجود زنده‌ای دانست که می‌شود آن را توصیف کرد و افزود: این متن را می توان از شکل ظاهری‌اش توصیف کرد اما نشناخت یا این که آن را تشریح کرد و شناخت. با این توضیحات، باید بگویم که متون تعزیه در عین گستردگی محدودیتی دارند و همدیگر با به شکل های مختلف تکرار می کنند و تعزیه شناسان، در این باره اختلافات زیادی دارند. حدود 100-200 متن را شناسایی کرده اند که البته وقتی بزرگترین مجموعه متون را بررسی می کنیم، متوجه می شویم که حدود 300 مجلس تعزیه داریم که من آن ها را فهرست کرده ام. حال قاعدتا بررسی این متون نیاز به دسته بندی دارد. در واقع در هر علمی این مساله اتفاق می افتد.

این پژوهشگر ادامه داد: ارسطو درباره متون ادبی دسته‌بندی خاصی را مطرح کرد که طبق آن دسته بندی تعزیه دراماتیک است. حال ما به یک دسته بندی فرعی هم احتیاج داریم چراکه تعزیه انواع مختلف دارد. اولین دسته بندی از سوی بهرام بیضایی صورت گرفته است؛ او تعزیه را به سه دسته واقعه، پیش واقعه و گوشه تقسیم کرده است.

واقعه تعزیه نامه‌هایی هستند که مصائب و شهادت اساطیر مذهبی و به ویژه کربلا و خاندان سید الشهدا را نشان می‌دهد، پیش واقعه تعزیه نامه‌هایی است که از نظر داستانی مستقل نیستند زیرا همیشه باید به نمایش یک واقعه منجر شوند. گوشه نیز تعزیه نامه‌هایی گاه فکاهی و مضحکی هستند که گار نیشخند‌آمیز هستند.

به گفته اسماعیلی در نگاه اول، این دسته‌بندی هم ساده و هم جامع است اما اگر به طور دقیق نگاه بکنیم می‌بینیم که در بسیاری از اوقات کمبود دارد و به نوعی می‌لنگد. وی دسته‌بندی‌های دیگری را نیز مطرح می‌کند و به اختصار، ایرادات وارد بر آن ها را مطرح و بررسی می کند.

این نویسنده و پژوهشگر، تاکید می‌کند تمام دسته‌بندی‌های موجود، مشکل اساسی دارند، یعنی جامع نیستند. در واقع یک نگاه با ضوابط ثابت در این دسته بندی‌ها نیست. در دسته‌بندی‌های مختلف تعزیه معیارها فرق می‌کند.

وی افزود: ما نیاز داریم که نظرات مختلف را در این حوزه نقد کنیم و ضعف‌ها را بررسی کرده تا در نهایت شاید بیست سال دیگر به یک دسته‌بندی شسته رفته و کامل برسیم.

اسماعیلی در ادامه دسته‌بندی خود را نیز پیشنهاد کرد و گفت: متون تعزیه با تمام محدودیت خود می‌خواهند تاریخ بشریت را مطرح کنند. از آفرینش شروع می‌شوند و رستاخیر ختم می‌شوند. بنابراین با این ادعای بزرگ تعزیه یک دسته‌بندی اصلی سه قسمتی می‌تواند جوابگوی آن باشد: دسته اول «پیش آیند»؛ یعنی متن‌هایی که به حوادث روز الست تا زمان واقعه عاشورا می‌پردازد، در واقع این متون همه نگاهی به آینده دارند و از آن خبر می‌دهند.

دسته دوم متونی هستند که به خود واقعه عاشورا مربوط می‌شوند و در نقطه مرکز تاریخی اتفاق می‌افتند که من آن‌ها را «در آیند» می‌نامم. دسته سوم نیز حوادث پس از عاشورا را شامل می‌شوند که نگاهشان به گذشته است و «پی‌آیند» نامیده می شود.

این نویسنده ادامه می‌دهد: هر کدام از این دسته‌بندی‌ها هر کدام به بخش‌های فرعی تبدیل می‌شوند؛ دسته اول شامل متون خبر دهنده، تایید کننده، پیش گمانه می‌شوند. دسته دوم یا مرکزی متن‌هایی هستند که از شروع حرکت امام حسین (ع) آغاز می‌شوند و به محاصره می‌رسند و بخش بعدی نیز بعد از این ماجرا تا واقعه شهادت را شامل می شوند. و در نهایت دسته سوم به اسارت، یاوری و خونخواهی، فرامتنی، زیارت، پی‌روانه، پیوست تقسیم می‌شوند که هر کدام توضیحات خاص خود را دارند.

این دسته‌بندی‌ها قرار است در کتاب جدید حسین اسماعیلی به چاپ برسند.