گذری بر کمانچه و بزرگان آن؛
ابریشم‌هایی که آهن جای آن‌ها را گرفت
سازهای ایرانی به سبب ظرافت در تولید صدا از اهمیت شایانی برخوردارند. یکی از این سازها کمانچه است.
تاريخ : شنبه ۱۷ فروردين ۱۳۹۲ ساعت ۰۹:۵۲
کمانچه از سازهایی ست که در مشرق زمین سابقه کهن دارد. موسیقیدان فرانسوی، «لاوین‌یاک» در کتاب خود «موسیقی و موسیقیدانان» قدیم‌ترین ساز آرشه‌ای را با نام راونسترون ذکر کرده و نوشته‌است که این ساز در زمان‌های قدیم در چین به کار می‌رفته است.
در تالار عمارت چهلستون اصفهان هم یکی از نوازندگان کمانچه می‌زند. پس از عصر صفویه، کمانچه به یکی از ارکان موسیقی ایرانی بدل شد. کمان آن پس از ورود ویولون به ایران در عصر مظفرالدین شاه، به آرشه- که کلمه‌ای فرانسویست- تغییر نام پیدا کرد.
از آن‌جایی که کمان را بر ساز می‌کشیدند و نواختن این ساز شبیه تار و سنتور نبود؛ نوازنده اش را کمان‌کش نام گذاردند و نواختن کمانچه به کمانچه‌کش موسوم شد.
روی کاسه کمانچه با پوست پوشیده شده و به همین سبب تغییر آب و هوا بر آن اثر دارد. این پوست ضخیم تر از تار است و به همین سبب حرارت و رطوبت کمتر در آن اثر دارد. خالقی در کتاب خود می‌نویسد؛ صدای کمانچه گرفته‌تر است؛ در صورتی که صدای ویولون شفاف تر و به طبیعت نزدیک‌تر است.
گویند که آخرین سیم کمانچه هنگامی بدان افزون شد که ویولون وارد ایران شد. پیش از آن این ساز تنها سه سیم داشت. از سوی دیگر به هنگام ورود ویولون به ایران کمانچه‌نوازان که سازشان به ویولون شبیه‌تر از سازهای دیگر بود؛ به نواختن ویولون پرداختند. اما ماجرا به این جا ختم نشد. از آن‌جا که ویولون کوچکتر، سبک‌تر و در ظاهر زیباتر بود؛ به ندرت جای کمانچه را گرفت و نوازندگان کمانچه روز به روز کمتر شدند. خالقی در کتابش « سرگذشت موسیقی ایران » می‌نویسد: « واضح است که ساز کامل‌تر جای ساز ناقص تر را می‌گیرد. چنانکه فلوت جای نی را گرفت. این روزها کسی کمانچه نمی نوازد. »
در عصر صفوی دو نوازنده کمانچه، «میرزا محمد کمانچه‌ای» و «استاد معصوم کمانچه‌ای» از همه شاخص‌تر بودند. در عصر ناصری کمانچه‌نوازی به نام خوش‌نواز می‌زیسته که کنت دوبینوی فرانسوی او را دیده و در کتاب خود موسوم به «سه سال در ایران» از او نام برده است. معیر الممالک نیز از این نوازنده یاد کرده. طبق نوشته گوبینو این شخص معاصر آقا علی اکبر بوده و در اوایل سلطنت ناصرالدین شاه، از نوازندگان دربار بوده. پس از او «آقا مطلب» پدر محمد صادق خان بزرگترین کمانچه کش است. از نوازندگان دیگر کمانچه در این عصر اسماعیل‌خان، و برادرش قلی‌خان را می‌توان نام برد. از فردی بنام موسی کاشی نیز نام برده شده که کلیمی بوده و در کاشان به نوازندگی کمانچه می‌پرداخته.مردی که در تاریخ درباره او آمده است: «ظل السلطان آوازه اش را می‌شنود و او را نزد خود احظار می‌کند. از آن پس این هنرمند از نوازندگان مخصوص در اصفهان به نوازندگی می‌پردازد.» در احوال او آمده است که کمانچه‌اش شش تار داشته، سیم‌های اول و دوم آن مضاعف بوده‌است. و سیم چهارم نیز از زمان او معمول بوده است. پیش از این کمانچه تنها سه سیم داشت. از این میان میرزا غلامحسین نیز از کمانچه نوازان شهره بوده که کمانچه ویژه‌ای ابداع کرده‌است.
این نکته شایان ذکر است که سیم‌های اول و دوم کمانچه نخست از ابریشم تابیده ساخته می‌شد؛ و سیم سوم، سیم زرد بود. پس از ورود ویولون به ایران سیم اول فنری شد و سیم چهارم از سیم‌های ماندولین گرفته شد.علت تغییر تارهای ابریشمین به سیم دوام آن‌ها بود و قابلیت کوک بیشتر.
روح الله خالقی در کتابش درباره کمانچه می‌نویسد: «کمانچه هم دارد جای خود را به ویولون می‌دهد و شاید عاقبتش بعد از حسین‌خان و باقرخان همان باشد که عاقبت دیگر افتخارات و آثار ملی.»
یادداشت: مینا عبدی
