خودکشی به عنوان یکی از معضلات و ناهنجاری‌های اجتماعی از جمله موضوعاتی است که به انحای مختلف از طریق رسانه‌ها با طرح و بیان دیدگاه‌های کار‌شناسی و ارائه مقاله و گزارش مورد بررسی قرار می‌گیرد اما آنچه مسلم است تاثیر طرح موضوعاتی از این دست در صنعت سینما هم در حوزه سینمای بلند داستانی و هم سینمای مستند صدچندان است و این تاثیر زمانی بیشتر می‌شود که این موضوعات از سوی سینماگران نام‌آشنا مورد بررسی قرار گیرد.
بهنوش بختیاری بازیگر سینما و تلویزیون این روز‌ها نخستین تجربه کارگردانی خود در عرصه سینما را با ساخت فیلم مستند «فصل انگور» کسب می‌کند. این فیلم مستند معضل خودکشی در ایران را بررسی می‌کند و کارگردان سراغ افرادی رفته که در گذشته اقدام به خودکشی کرده اما نجات یافته‌اند.
این بازیگر سینمای ایران به تحقیقاتی که در این زمینه انجام داده است اشاره کرد و گفت که در مجموع تحقیقات خود انواع راه‌های خودکشی را مورد پژوهش قرار داده که طبق این پژوهش‌ها بیشترین آمار خودکشی بین زنان و دختران به دلایل عاطفی بوده است که این خودکشی‌ها در شهرهایی در منطقه غرب ایران شکل خودسوزی به خود گرفته است. بختیاری همچنین در تحقیقات خود به آمار خودکشی بین مردان اشاره کرد و گفت که فشارهای اقتصادی مهم‌ترین عامل خودکشی در بین مردان است.
گفتگو با بهنوش بختیاری را از نظر می‌گذرانید:
بهنوش بختیاری را بیش از هر عنوانی به عنوان بازیگر سینما و تلویزیون می‌شناسیم. چه اتفاقی افتاد که سراغ ساخت مستندی با موضوع خودکشی رفتید؟
خودکشی از جمله پدیده‌های شومی است که در طول زمان به انحای مختلف وجود داشته اما متاسفانه در چند سال اخیر به دلیل مشکلات روحی که ناشی از مشکلات اقتصادی و اجتماعی است، شاهد بودیم که دامنه این پدیده به زندگی هر یک از ما نزدیک شده و حتی خود من شاهد خودکشی برخی از نزدیکانم بوده‌ام.
نزدیک شدن هر چه بیشتر معضلات اجتماعی به دامنه زندگی هر یک از ما واقعا زنگ خطر را به صدا درمی‌آورد.
دقیقا همین‌گونه است. به عنوان مثال داده‌های تحقیقاتی که برای ساخت این فیلم در دست داشتم نشان می‌داد این معضل اجتماعی در میان خانواده‌هایی که از جهت فرهنگی و اقتصادی در فقر هستند بیش از سایر اقشار جامعه است ولی همین تحقیقات نشان می‌داد که دامنه این معضل اجتماعی گسترش پیدا کرده و خانواده‌هایی از اقشار مختلف را درگیر کرده است و این موضوع برای من تعجب‌آور بود.

در صحبت‌های خود اشاره کردید که در زندگی شخصی، تجربه خودکشی نزدیکان را داشته‌اید. آیا خودکشی این افراد ناشی از‌‌ همان فقر فرهنگی و اجتماعی بود؟
- نه به هیچ عنوان و یا حداقل من آن‌ها را اینگونه نشناخته بودم.

چطور؟
در برخوردهایی که داشتم متوجه هوش اجتماعی بالای آن‌ها شده بودم و افرادی با رفتارهای متعادل و دوست داشتنی بودند. به همین دلیل وقتی خبر خودکشی آن‌ها را می‌شنیدم به معنای واقعی تعجب می‌کردم. ضمن اینکه خود من به لحاظ اعتقادی، عرفی، انسانی و شرعی این معضل را مردود می‌دانم چون معتقدم نا‌امید شدن از لطف و کمک پروردگار گناهی بزرگ است.
البته ظاهر افراد در میزان تمایل برای خودکشی ملاک نیست و این رفتارهای متعادل می‌توانسته ظاهری باشد.
به همین دلیل زمانی که چرایی اقدام به این عمل از سوی آن‌ها را مورد بررسی قرار می‌دادم مدام این سئوال ایجاد می‌شد که چه شرایطی بر زندگی این افراد گذشته که به خودکشی دست زده‌اند. خودکشی عمل سنگینی است چراکه انسان عزیز‌ترین گوهر وجود یعنی جان خود را داوطلبانه از خود می‌گیرد و این اقدام علاوه بر اینکه گناه بزرگی محسوب می‌شود هیچ عقل سلیمی آن را تایید نمی‌کند ولی در عین حال نمی‌توان شرایط زندگی و میزان ظرفیت افرادی را که دست به خودکشی می‌زنند، نادیده گرفت.

در مجموع تحقیقاتی که برای ساخت مستند «فصل انگور» داشتید بزرگ‌ترین عامل خودکشی چه بود؟
نتیجه بررسی‌های در مطالعات و گفتگوهایی که با روان‌شناسان و جامعه‌شناسان داشتم در مرد و زن متفاوت بود.

توضیح می‌دهید؟
طبق تحقیقاتی که انجام داده‌ام اغلب افراد چه مرد و چه زن درصدی از افسردگی را دارند که این افسردگی در زن و مرد و در سنین مختلف متفاوت است. تحقیقاتی که برای «فصل انگور» داشتم حکایت از آن داشت که خودکشی در سنین کمتر برای نمره در مدرسه و یا مشکلات عاطفی دوران نوجوانی بوده است. البته با بالا رفتن نمودار سنی افراد، انگیزه‌های خودکشی نیز تغییر کرده که در این موارد مشکلات جنسی، خیانت دیدن در روابط، تبادل مقام و منصب و همچنین وجود روابط مریض بین افراد از مهم‌ترین دلایل خودکشی محسوب می‌شود.

در مستند «فصل انگور» همه این موارد را مطرح می‌کنید؟
قطعا نه. خودکشی دامنه گسترده‌ای دارد و صحبت درباره همه این پدیده‌ها کار من نیست. هدفم از ساخت این مستند بیان این مطلب است که متاسفانه در یک دهه اخیر معضل خودکشی به یک سونامی تبدیل شده؛ سونامی که با سکوت و در برخی موارد انکار مواجه شده است.

دقیقا منظور از سکوت و انکار معضل خودکشی چیست؟
ببینید درصد واقعی وجود ایدز و مشکلات جنسی در جامعه بالا‌تر از آمار رسمی است که اعلام می‌شود و حال اینکه موارد بسیاری وجود دارد که افراد به دلیل مبتلا بودن به ایدز و یا پذیرفته نشدن مشکلات جنسی از سوی جامعه طرد می‌شوند و در ‌‌نهایت به دلیل مشکلات روحی دست به خودکشی می‌زنند. متاسفانه برخی از مسئولان بلند مرتبه وجود این معضلات در جامعه را از اساس منکر می‌شوند.

ناآگاهی و پایین بودن ظرفیت افراد هم به گسترش این معضل دامن می‌زند.
تنها ناآگاهی و یا پایین بودن ظرفیت افراد نیست و اصولا درست نیست که همه مشکلات را تنها به گردن افراد انداخت بلکه شرایط حاکم بر جامعه نیز مهم است. نگاه کنید در شرایط امروز اغلب مردم گرفتار هستند و علاوه بر گرفتاری و مشکلات اقتصادی نشاط و روح زندگی کردن در آن‌ها از بین رفته و همین فضا باعث فکر و خیال‌های بسیار از سوی افراد می‌شود.

این در حالی است که من فکر می‌کنم نفس کشیدن انسان و زندگی کردن معجزه‌ای برای افراد و هدیه‌ای از سوی پروردگار است که باید قدر آن را دانست.

از چه زمانی تحقیقات را آغاز کردید و در انجام تحقیقات «فصل انگور» سراغ چه کسانی رفتید؟
از اوایل سال جاری (سال ۹۲) تحقیقات را آغاز کردم و در این راه با افراد بسیاری صحبت کردم. سراغ جامعه‌شناس و آسیب‌شناسان اجتماعی نیز رفتم و با خانواده افرادی که خودکشی کرده بودند صحبت کردم و کسانی هم که دست به خودکشی زده بودند اما ناموفق بودند نیز جزو تحقیقات این فیلم مستند بودند.
اما حرف من این است که معضل خودکشی مسئله‌ای است که باید فیلم‌های مختلفی از زوایای متفاوتی در این مورد ساخته شود و نمی‌توان این معضل را در نود دقیقه به طور کامل تعریف کرد. در «فصل انگور» چند نمونه از موارد خودکشی تعریف می‌شود و تلاشم این است که در این فیلم مستند نشان دهم برای هر مشکلی یک راه حلی وجود دارد و خودکشی بهترین راه نیست بلکه بد‌ترین راه است.

انواع خودکشی‌هایی که در این فیلم به آن اشاره کرده‌اید چه بوده است؟
مشکلات عاطفی اغلب در خانم‌ها و مشکلات اقتصادی در آقایان از دلایل اصلی دست زدن به این اقدام است که سعی کردم تا جایی که توانم در کارگردانی اجازه می‌دهد گوشه‌ای از این معضلات را نشان دهم.
سوژه‌هایی که برای حضور مقابل دوربین انتخاب کردید از چه طیفی بودند؟
تقریبا از همه طیف‌های اجتماع بودند. نکته قابل توجه اینکه از طیف افراد روشنفکر و تحصیل کرده تا افراد کم آگاه و ناآگاه هم در بین سوژه‌ها دیده می‌شد. در بین این سوژه‌ها افرادی بودند که به دلیل بارداری‌های نامشروع، ایدز، استعمال مواد مخدر چون شیشه و کوکائین دست به خودکشی زده بودند.
به اعتقاد من سطح مطالعه افرادی که دست به خودکشی می‌زنند پایین است و به تبع شعور اجتماعی آن‌ها نیز در سطح پایینی قرار می‌گیرد. نمونه بارز پایین بودن شعور اجتماعی مسئله اخیری است که از سوی برخی از افراد جامعه برای لیونل مسی بازیکن سر‌شناس تیم ملی آرژانتین ایجاد شد. زمانی که به صفحه مسی در فیسبوک سر زدم و پیغام‌ها را دیدم بسیار متاثر شدم و با خودم فکر کردم که این افراد در چه خانواده‌هایی و تحت چه شرایطی بزرگ شده‌اند که به راحتی با آبروی یک سرزمین بازی می‌کنند.

ساختار مستند «فصل انگور» چگونه است؟
مصاحبه با کسانی که دست به خودکشی زده اما ناموفق بودند و خانواده کسانی که خودکشی کرده بودند اسکلت اصلی فیلم را تشکیل می‌دهد اما به طور قطع این عمل را در «فصل انگور» محکوم می‌کنم. فیلم با یک آیه از قرآن و تولد یک نوزاد آغاز می‌شود چراکه به وجود پروردگار ایمان و اعتقاد راسخ دارم.

در طول فیلمبرداری مورد خاصی از خودکشی بود که با شنیدن آن بسیار تحت تاثیر قرار بگیرید، داشتید؟
یکی از دردناک‌ترین انواع خودکشی، خودسوزی است که متاسفانه در زنان در شهرهای غرب و مرزی ایران زیاد دیده می‌شود. در طول فیلمبرداری با دختر خانمی برخورد کردم که در کودکی شاهد خودسوزی مادرش بوده است و واقعه را از زبان خودش تعریف کرد و گفت که پدرش آدمی سختگیر، شکاک، بد دل بوده و مدام به مادرش تهمت‌های ناروا می‌زده و به دلیل تعصب‌های قومی و قبیله‌ای محدودیت‌های بسیاری در خانه ایجاد می‌کرد. یک روز به دلیل بالا گرفن این سختگیری‌ها زمانی که از مدرسه برگشته دیده که مادرش با صدای بلند گریه می‌کند و فریاد می‌زند و مدام او را از خود دور می‌کند. در میان همین فریاد‌ها مادرش روی خود نفت می‌ریزد و خودش را آتش می‌زند.
این دختر با این درد و بغض بزرگ می‌شود و تاثیرات مخرب این واقعه در زندگی‌اش همچنان خودنمایی می‌کند. البته در حال حاضر در مرکز نگهداری کودکان بی‌سرپرست فعالیت می‌کند و صاحب جایگاه اجتماعی است اما هنوز هم علائم این اتفاق شوم در رفتار دختر نمایان است.

خانواده‌هایی که افراد خودکشی کرده داشتند تا چه اندازه همکاری می‌کردند و حاضر بودند مقابل دوربین قرار گیرند؟
در «فصل انگور» سراغ سه دسته آدم رفتم و این فیلم سه اپیزودی است. دسته اول افرادی هستند که خودکشی کرده و خانواده آن‌ها این خودکشی را منکر می‌شوند چراکه نمی‌خواهند با طرح موضوع آبروریزی شود.
دسته دوم افرادی هستند که خودکشی ناموفق داشته‌اند. پای صحبت این دسته از افراد که می‌نشینیم متوجه می‌شویم که پشیمان هستند و خدا را شاکرند که اقدام به خودکشی با موفقیت انجام نشده است. نکته قابل توجه در این دسته از افراد این است که اغلب معتقدند که پس از نجات از خودکشی ایمانشان به پروردگار بیشتر شده است و با امیدواری زندگی می‌کنند.
دسته سوم هم افرادی هستند که افسردگی‌های شدید دارند و بار‌ها به خانواده‌های خود گفته‌اند که قصد خودکشی دارند.

همه این موارد که اشاره کردید به راحتی جلوی دوربین حاضر شدند؟
به هیچ عنوان. تعداد افرادی که حاضر می‌شدند جلوی دوربین بیایند خیلی کم بود.

نمی‌ترسیدید که با ساخت این فیلم متهم به سیاه‌نمایی شوید؟
نه نگران نبودم. خودکشی ذات سیاهی دارد و متاسفانه این سیاهی در جامعه دیده می‌شود و اگر وجود نداشت قطعا درباره این معضل فیلم نمی‌ساختم. ضمن اینکه در «فصل انگور» از امید به زندگی سخن می‌گویم و کلامی از آیه قرآن می‌آورم و لطف پروردگار را با تولد نوزاد نشان می‌دهم. بنابراین اگر به سیاه نمایی متهم شوم این اتهام را از اساس رد می‌کنم. اگر منکر پدیده خودکشی شویم نشان از بی‌انصافی و ناجوانمردی است.

انگیزه اصلی برای پیگیری این پدیده چه بود؟
من عاشق سرزمین‌ام هستم و مردم مملکتم را بسیار دوست دارم و زمانی که دردی را در جامعه می‌بینم نمی‌توانم بی‌تفاوت از کنار آن بگذرم. اصلا فکر می‌کنم پروردگار راه را برای بازیگر شدن من هموار کرده تا از لطف خودش و مردم محبوبیتی به دست آید تا بتوانم این محدودیت را در راه شناخت مشکلات سرزمینم خرج کنم.
به نظر می‌رسد یکی از عوامل گسترش این معضل در جامعه ارائه اطلاعات نادرست از سوی رسانه‌ها به خصوص شبکه‌های ماهواره‌ای است.
بله شبکه‌های ماهواره‌ای هم از عوامل مهم ارائه اطلاعات نادرست به مخاطب است و من خودم شبکه‌های ماهواره‌ای را تماشا نمی‌کنم چون معقتدم آگاهی درست به مخاطب ارائه نمی‌شود و مانیفست‌هایی که کار‌شناسان شبکه‌های ماهواره‌ای ارائه می‌کنند براساس خواست رسانه‌هایشان است.
این کار‌شناسان در سوراخ موش نشسته و نظریه می‌دهند و عامه مردم هم به دلیل ناآگاهی چشم بسته و کورکورانه هرآنچه را از این شبکه‌ها می‌بینند، می‌پذیرند. به این دلیل که برنامه‌های آموزشی در حوزه مهارت‌های زندگی از رسانه ملی ما پخش نمی‌شود ناگزیر عامه مردم به سوی شبکه‌های ماهواره‌ای گرایش پیدا می‌کنند. به همین دلیل خود من از ماهواره متنفرم و حاضر نیستم یک پلان از برنامه‌های آن را ببینم.

در خبر‌ها آمده بود که مستند دیگری با موضوع بازیگران از دور خارج شده در سینما در دست کار دارید. درباره آن توضیح می‌دهید؟

فیلم دیگری نیست بلکه در اپیزود پایانی مستند «فصل انگور» سراغ برخی از بازیگران رفتم که از چرخه کار سینما خارج شده‌اند و فشار این کنار گذاشته شدن به اندازه‌ای بوده که بار‌ها قصد داشتند که خودکشی کنند. حال اینکه این بازیگران مقابل دوربین می‌آیند و از دلایل چرایی این اقدام سخن می‌گویند. این دسته از بازیگران کسانی هستند که گرفتار باند بازی‌های سینما شدند و جزو هیچ دار و دسته‌ای هم نبودند که به هر قیمتی خود را در سینما نگه دارند. فشار ناشی از این کنار گذاشته شدن‌ها باعث ایجاد افسردگی و اعتیاد در آن‌ها شده است.

به عنوان آخرین سئوال! اعتماد کردن این بازیگران به شما نکته قابل توجهی است. فکر می‌کنید با طرح این موضوع می‌توانید از پس این اعتماد برآیید؟
این اعتماد بار مسئولیت مرا زیاد می‌کند. من نهج البلاغه زیاد می‌خوانم و از نصایح مولایمان علی (ع) بسیار می‌آموزم و همیشه می‌گویم که‌ای کاش ذره‌ای از منش و معرفت حضرت علی (ع) را من داشتم. نکته دیگر اینکه من عاشقانه مردم و زندگیشان را دوست دارم و نسبت به آن‌ها احساس مسئولیت می‌کنم و معتقدم این احساس مسئولیت را همه ما باید در قبال هم داشته باشیم و بی‌تفات از کنار هم عبور نکنیم و درخواست کمک یکدیگر را بی‌اهمیت نشماریم.