ارمنستان اولین کشور دنیاست که به طور رسمی دین مسیحیت را به رسمیت شناخته و به همین دلیل از دیرباز هنر دینی آمیخته با انگاره های مذهبی را می توان در آن به وضوح مشاهده کرد. قدیمی ترین کلیساهای جهان، معماری و دیگر هنرها در کنار طرح ها و نقش های مذهبی در حال حاضر از مهم ترین جاذبه های این کشور در حوزه جلب سلیقه های هنری هستند.



به ویژه آنکه هم زمان با جنبش عظیم هنری رمانتیک ها در آلمان، که پیوند ناگسستنی با اندیشه های والا و معنوی روح انسان داشته است، هنر این کشور نیز، اگرچه آرام و بی سروصدا، اما به گونه ای مشهود، هم گام با مسیر تطور هنر در اروپا شیوه ها و شکل های مختلف را تجربه کرد.



این کشور کوچک و زیبا در مقایسه با وسعت و جمعیتش همواره از پیشگامان هنر در دوره های مختلف بوده و همواره در زمینه هنرهای پلاستیک، نقاشی، مجسمه سازی و معماری، تا اندازه ای ادبیات و مخصوصاً موسیقی سرآمد فعالیت های مهم هنری در منطقه بوده است.



حالا مجسمه های زیبا و فراوان را می توان در همه جای شهر یروان و در کنار معماری سنتی و تأثیر برانگیز ساختمان های سطح شهر مشاهده کرد. مناسبت ها و جشن های مختلف که تعداد آن ها در ارمنستان کم نیست هم بهانه ای هستند تا موسیقی و رقص خودش را همچون هنری مردم پسند و همه گیر از سالن ها و تالارها به خیابان ها و کوچه ها بکشاند. در حال حاضر علاوه بر مراکز فرهنگی و هنری و گالری ها و نمایشگاه ها، حتی پارک ها و مراکز تجمع بسیاری هستند که در آن ها هنرمندان هر روز نقاشی ها و دیگر آثارشان را در آن به نمایش می گذارند و جالب تر این که می فروشند.



اما تئاتر هم مثل دیگر هنرها در ارمنستان از اهمیت ویژه ای برخوردار است. نگاهی گذرا به تاریخ تئاتر در کشورهای همسایه ارمنستان به راحتی نشان دهنده آن است که بسیاری از آن ها موج ورود اشکال معاصر و مدرن تئاتر را تا همین چند دهه پیش مدیون حضور هنرمندان ارمنی در کشورهایشان هستند. فعالیت گسترده بین المللی چندین گروه فعال ارمنی در ترکیه، آذربایجان و گرجستان زمینه های ورود آرام تئاتر مدرن در این کشورها را هموار کرده است. در واقع بدون اغراق می توان مدعی شد که تئاتر ارمنستان مستقیم یا غیر مستقیم باعث ورود تئاتر مدرن و معاصر به این کشورها شده است.



تاریخ تئاتر ایران نیز با نام واهام پاپازیان و گروهش که مقدمات آشنایی ما با تئاتر معاصر آن دوران را فراهم آورد، آشناست. رجوع به تاریخ تئاتر منطقه به راحتی نشان دهنده آن است که هنرمندان و گروه های ارمنی نقش مهمی را در شکل گیری تئاتر امروز ایران، ترکیه، گرجستان و آذربایجان داشته اند. هر چند که حتی با در نظر داشتن این تأثیرگذاری مهم و بزرگ سهم تئاتر ارمنستان در تاریخ تئاتر منطقه آن گونه که باید مورد توجه قرار نگرفته و ثبت نشده است.



طی چند دهه اخیر، استقلال ارمنستان و بازگشت هنرمندان پرشمار این کشور از مسکو و دیگر شهرهای روسیه، مقدمات استقلال و پیشرفت تئاتر را در این کشور کوچک و آرام بیش از پیش فراهم آورد. از سرگیری فعالیت ها این بار در محدوده ای مشخص تر و با اهداف جدی و دقیق تر ملی، هنرمندان تئاتر ارمنستان را روزبه روز به معرفی هنرشان در منطقه و حتی فراتر از آن ترغیب و تشویق کرد. تئاتر ارمنستان روزبه روز ارتباط بیشتری با تئاتر اروپا ایجاد کرد و هر بار، چه در داخل و چه در خارج از این کشور تجربیات تازه ای را ارائه نمود. دریافت جایزه پولیتزر توسط ویلیام سارویان، از مهم ترین نمایشنامه نویسان معاصر ارمنستان، با نمایشنامه زمان زندگی تو همین تلاش ها برای بهتر شدن و نزدیک تر کردن تئاتر ارمنستان به تئاتر امروز دنیا بود.



نمایشنامه نویسان و هنرمندان تئاتر ارمنستان رفته رفته تجربیات مدرن هنرشان را همگام با بهترین آثار اروپا در فستیوال ها و اجراهای مختلف داخلی و خارجی عرضه کردند و طی این سال ها در حرکتی رو به رشد و پیشرفتی جدی توانستند گام های بسیاری در جهت یکدست کردن همه تجربیات پراکنده سال های پیش بردارند.



نمایشنامه نه ارمنی نوشتة لسلی آیوازیان در کلوپ تئاتر منهتن شهر نیویورک، در لس آنجلس و کنسرواتوار تئاتر آمریکا در سانفرانسیسکو روی صحنه رفت؛ نمایشنامه هایی از اریک بوگوسیان علاوه بر ارمنستان در کشورهای زیادی به اجرا درآمدند و هنرمندان بسیاری نیز توانستند با اجراهای مختلف در فستیوال های متعدد جهانی، تئاتر ارمنستان را به طور جدی به جهان معرفی کنند. البته نباید در این نگاه کلی از واقعیت دور شویم؛ تئاتر ارمنستان با همه تأثیرگذاری و با وجود همه قوت هایش یک ضعف بزرگ داشت و این ضعف به پراکنده بودن هنر ارمنستان در کشورهای اطراف و همچنین در اروپا و آمریکا بر می گشت. در حال حاضر نیز بسیاری از ارمنی ها در خارج از کشورشان زندگی می کنند و سرنوشت آن ها به واسطه ظلم هایی که بر آن ها گذشته و آوارگی هایشان در تاریخ یگانه است.



اما با تغییر نسبی شرایط و بهبود اوضاع، هنرمندان ارمنستان که تعداد بسیاری از آن ها در اروپا و آمریکا فعالیت می کردند، حالا فرصتی برای ایجاد ارتباط موثر با داخل کشور برقرار کرده بودند و هنرمندان داخل نیز اشتیاق بیشتری برای معرفی آثارشان در خارج از مرزها نشان می دادند. بنابراین ارتباط مؤثر هنرمندان داخل و خارج هر روز بهتر شد و هنوز هم اشتیاق به استمرار و تقویت آن در میان هنرمندان این کشور وجود دارد.



اما حالا در ارمنستان و پایتخت آن، یروان، تئاتر از یک سو در فکر جلب توجه مخاطبان داخلی است و از سوی دیگر می خواهد بهترین ها را برای عرضه در دنیا معرفی کند. این را هم اضافه کنم که به خلاف ایران با وجود همه تمایلی که هنرمندان ارمنی به ارتباط با تئاتر جهانی دارند، اشتیاق آن ها برای برقراری ارتباط با مخاطبان داخل بیشتر است. از مهم ترین دغدغه های تئاتری های ارمنی این است که چگونه هنری را برای مخاطبان امروز تئاتر تولید کنند و چگونه بتوانند تئاتر را که حالا در تمام دنیا با رسانه ها و هنرهای بسیار دیگر جهان فرا مدرن رقابت دارد و موقعیتش را در خطر می بیند از این خطر نجات دهند.



تئاتر ارمنستان با همه قدمتی که دارد به واسطه موقعیت سیاسی این کشور و فراز و نشیب هایی که همواره با آن ها مواجه بوده است و همچنین به دلیل پراکنده بودن حضور هنرمندان تئاتر این کشور در اروپا و آمریکا، هنوز هم به آن انسجام و یکدستی که ارمنی ها انتظار آن را دارند و از آن سخن می گویند، نرسیده است.



اما در یروان چه می گذرد؟...



در یروان تئاتر رقیب جدی ای به نام موسیقی و حرکات موزون دارد و برای اینکه بتواند این رقبای پرطرفدار که تقریباً جوانان ارمنی را به خود مشغول کرده اند پشت سر بگذارد، راه دشواری را پیش رو دارد. این گفته نمی تواند دقیق باشد؛ اما به نظر نمی رسد که تئاتر توانسته باشد در رقابت با موسیقی و حرکات موزون سنتی و فولکلور و اجراهای مدرن موسیقی در میان جوانان این کشور پیروز میدان بوده باشد. این مسئله اگرچه مورد تحقیق قرار نگرفته اما به وضوح در برنامه ها و رویدادهای هنری این کشور قابل مشاهده است.



به خصوص اینکه موسیقی به عنوان یک هنر ریشه ای و پرطرفدار از مهم ترین علاقه مندی های همه مردم ارمنستان و به ویژه جوانان محسوب می شود. با اجراهای پرشمار موسیقی، کنسرت ها، برنامه های متعدد تلویزیونی و البته مدارس و دانشگاه هایی که به طور جدی هنرمندان آینده و سلایق امروز را در میان جوانان پرورش می دهند احتمالاً خیلی جلوتر از تئاتر در ارمنستان هستند. لازم به ذکر است که کنسرواتوار هنر ارمنستان که از پرطرفدارترین دانشگاه های شهر یروان است، در حال حاضر بعد از روسیه معتبرترین کرسی دانشگاهی موسیقی منطقه را در اختیار دارد.



شهر یروان به عنوان پایگاه اصلی هنر ارمنستان حدود پانزده مجموعه فعال تئاتری دارد که عموماً در مرکز شهر قرار گرفته اند. پوسترها و بیلبوردهای این نمایش ها را در تمام مدت سال و به ویژه در روزهای تعطیل و مناسبت های طولانی تر می توان مشاهده کرد.



اما نکته ای که ممکن است برنامه اجرا در این تئاترها را برای مخاطبان و اهالی تئاتر در ایران جالب کند، به زمان بندی و تاریخ اجراها برمی گردد. شاید برای ما کمی عجیب به نظر برسد که بیلبوردها و پوسترهای یک نمایش را برای ماه ها در خیابان ها و مراکز فرهنگی ببینیم. اما واقعیت این است که اجرای تئاترها در یروان به محدوده زمانی کوتاهی خلاصه نمی شود و ممکن است یک نمایش حتی برای چندین ماه همچنان در نوبت اجرا برای عموم بماند و بارها و بارها هم اجرا شود.



تئاترها در یروان، مدت ها آماده اجرا هستند، اما کمتر پیش می آید که در این مدت اجراهای پشت سر هم داشته باشند. تقریباً بر روی همه پوسترها تنها می توان تاریخ یک، دو یا سه روز اجرا را مشاهده کرد. بعد از این چند روز، گروه تئاتری بار دیگر منتظر زمان بعدی اجرایشان در یک سالن مشخص می مانند و موقتاً نمایش را تعطیل و به تمرین های پراکنده ادامه می دهند. همچنین تئاترهایی هم هستند که تنها چند دفعه معدود اجرا می شوند و پس از آن نوبت اجرا را به آثار دیگر می دهند.



در واقع سالن های تئاتر همیشه برنامه اجراهایشان را با هم هماهنگ می کنند، اما باز هم روزهایی هست که هیچ تئاتری در هیچ کدام از این سالن ها اجرا نمی شود.



اصلی ترین و مهم ترین مجموعه تئاتری شهر یروان «سندوکیان تییتر» است که گه گاه میزبان نمایش های خارجی و از جمله آثار مهم نمایشی فرانسه است. سالن های تئاتر این مجموعه بزرگ و قدیمی که در خیابان «لوساووریچ» واقع شده در بیشتر روزها شاهد اجرای بهترین آثار نمایشی شهر هستند. در حال حاضر (یازدهم جولای) چهار نمایش به طور مشخص در فهرست برنامه این تئاتر قرار گرفته اند و هفت نمایش دیگر در انتظار اعلام زمان اجرا هستند. به خلاف کشور ما بیشترین مخاطبان این مجموعه بزرگسالان هستند و تعداد آن ها به مراتب بیشتر از تماشاگران جوان است.



«راشن دراما تییتر» مجموعه فعال دیگری است که فکر می کنم بیشترین آمار اجرای نمایش در شهر را به خود اختصاص داده باشد. این سالن در خیابان «آبوویان» و در مقابل سینما مسکو قرار دارد و اساساً یک تئاتر روسی است که تنها به اجرای نمایش های هنرمندان روسیه و نمایشنامه های روسی اختصاص دارد.



این سالن قدیمی درست در مرکز شهر قرار گرفته و هر چند آرامش و سردی روسی را می توان در معماری و فضای داخل آن مشاهده کرد، اما از بهترین مراکز تئاتری شهر است. این سالن قدیمی، برنامه اجراهایش را هر ماه و برای همان ماه به صورت منظم منتشر و اعلام می کند. در این یک ماه هر بار حدود دوازده نمایش در فهرست قرار می گیرند و معمولاً همیشه می توان یک یا دو نمایشنامه چخوف را هم در آن مشاهده کرد.



هر چند که بیشتر مخاطبان این تئاتر را شهروندان پر تعداد روسی ساکن در یروان تشکیل می دهند، ولی همچنان ارمنی ها و به ویژه آن ها که سن و سال بیشتری دارند و به دنبال تماشای آثار کلاسیک هستند و همچنین آن ها که ادبیات و درام روسی را دوست دارند و در میان آن ها همیشه می توان اساتید دانشگاه های ارمنستان را دید، نیز برای دیدن نمایش به این سالن می روند. بلیت نمایش ها هم نه در زمان اجرای تئاتر، بلکه فقط از ساعت دو تا پنج بعد از ظهر فروخته می شوند.



یک سالن مهم دیگر تئاتر که البته چند انجمن و کانون تئاتری هم در ساختمان آن هستند، در خیابان «ماشتوتس» قرار دارد و معمولاً در طول ماه میزبان نمایش های معدودتری است. سالن نمایش این مجموعه تئاتری هر چند از ظاهر آن این طور به نظر نمی رسد، سالنی بزرگ و با امکانات کامل و مجهز است.



در نزدیکی همین سالن و در خیابان «آمیریان» سالن «هامازگاین» در چند قدمی دانشگاه سینما و تئاتر واقع شده و از شلوغ ترین و پرمخاطب ترین تئاترهاست و معمولا دانشجویان و جوانان می توانند تئاترهای پیشرو و مدرن تر را در آن ببینند.



«پوس تییتر» در خیابان «مارشال باقرامیان» و یکی از مرکزی ترین نقاط شهر واقع شده و در ساختمان آن انجمن نویسندگان ارمنستان هم با چند اتاق کوچک فعالیت دارد و البته به نظر می رسد که کمتر از سایر تئاترها مورد توجه قرار می گیرد. شاید مهم ترین دلیل این استقبال کم، یا آنچه که من گمان می کنم، آن است که این تئاتر اجراهای کمتری نسبت به سایر سالن ها دارد.



سالن دیگری که در انتهای خیابان «مارشال باقرامیان» و در خیابان «پروشیان» قرار دارد هم مخاطبان زیادی دارد اما تعداد آثاری که در آن به نمایش درمی آیند به نسبت کمتر از سالن های فعال دیگر است. به هر حال نزدیک بودن همه این سالن ها به مرکز شهر امکان دسترسی راحت تماشاگران به سالن برای رزرو بلیت و تماشای آثار را فراهم آورده است.



«میوزیکال کمدی تییتر»، یکی از بزرگ ترین و مجهزترین تئاترهای شهر است که می توان آن را با تالار وحدت خودمان مقایسه کرد. این تالار بزرگ در نزدیکی میدان بزرگ «هاراپراگ» در خیابان «سارکیسیان» قرار گرفته و معمولاً نمایش های بزرگ و پر زرق و برق کمدی موزیکال و اجراهایی از این دست که نیازمند سالنی بزرگ تر و امکانات بیشتر هستند را میزبانی می کند و استقبال تماشاگران از آن بسیار زیاد است؛ به طوری که بلیت های هر نمایش این تالار در همان اولین روزهای پیش فروش تمام می شوند.



چند روز پیش بلیت یک نمایش را در این سالن رزرو کرده بودم، اما بعد از اینکه برای تماشای نمایش به آنجا رفتم اجرا لغو شده بود و گروه نمایشی و مسئولان تالار برای جبران لغو برنامه و دلجویی از تماشاگران ضمن عودت دادن مبلغ بلیت یک لوح فشرده از اجرای قبلی گروه را نیز به تماشاگران هدیه دادند.



اما در میان همه این سالن های بزرگ که همه نوع تماشاگری را به خود جلب می کنند؛ یک سالن تئاتر دیگر هم ویژه نمایش های جوان پسند و عموماً با آثار مدرن نمایشی در خیابان «نالبندیان» قرارگرفته که به نظر می رسد بیش از همه سالن ها مورد توجه جوانان و دانشجویان تئاتر است و تقریباً همیشه می توان آثار جدیدی را در آن تماشا کرد که معمولاً هم از بهترین آثار تئاتر ارمنستان هستند. پاتوق ها و کافی شاپ هایی هم اطراف این سالن هستند که همیشه جوانان و هنرمندان جوان تئاتر را می توان در آن دید.



«چمبر تییتر» و «قاپلانیا تییتر» هم دو سالن دیگر تئاتر شهر یروان هستند که در خیابان «کریون» و در منطقه ای آرام و بی سروصدا خودنمایی می کنند و همیشه می توان تماشاگران آن ها را که از نیمه های شب، قدم زنان به خانه برمی گردند در خلوتی خیابان مشاهده کرد.



یک سالن ویژه نمایش های عروسکی هم با همین نام در خیابان هنرمندنشین «سایات نووآ» وجود دارد که هنرمندان تئاتر عروسکی و علاقه مندان این نوع تئاتر همیشه می توانند در آن به تماشای نمایش های عروسکی بنشینند. (از کیفیت نمایش های عروسکی ارمنستان و همچنین تعداد آثاری که در این تئاتر به اجرا درمی آید اطلاعی ندارم.)



سالن های دیگر شهر میزبان نمایش های متوسط و مخاطب پسند هستند و از جمله یکی از این سالن ها ویژه نمایش های کودک و نوجوان است و تقریباً همیشه می توان صفوف طولانی بچه ها را در مقابل آن دید.



همان طور که انتظار می رود بیشترین مخاطبان این تئاتر بچه ها، مهد کودک ها و مدارس هستند.



مردم یروان تئاتر را دوست دارند. هر چند که بیشتر جوانان این شهر از میان یک اجرای امروزی موسیقی، یک اپرای باشکوه یا اپرای سنتی و تئاتر، در آخرین انتخاب به سراغ تئاتر می روند. ضمن اینکه برای پیدا کردن سالن های تئاتر در ارمنستان باز هم باید آن ها را جست وجو کرد و به این راحتی ها نمی توان سالن ها را پیدا کرد. کما اینکه تا آنجا که تجربه کرده ام در ترکیه، اکراین و لهستان هم اوضاع تقریباً همین طور بوده است و در عوض به راحتی می توان سالن های موسیقی و سینما را پیدا کرد!



تئاتر ارمنستان همچنین دو فستیوال مهم تئاتری دارد که از میان آن ها «های فست فستیوال» به عنوان مهم ترین فستیوال کشورهای مشترک المنافع و خارج از مسکو معتبرتر است. این فستیوال تا کنون هفت دوره برگزار شده و از چند سال اخیر توانسته به عنوان یک فستیوال معتبر بین المللی در دنیا نیز مطرح شود. های فست فستیوال حالا با تجربیات همین چند سال به جشنواره ای تبدیل شده که بسیاری از بهترین آثار اروپا را می توان در آن دید و البته این به پیشرفت تئاتر ارمنستان هم کمک فراوانی کرده است.



فستیوال هنری های فست البته تنها به تئاتر اختصاص ندارد اما تئاتر و هنرهای مربوط به آن از مهم ترین برنامه های آن هستند. های فست شامل هنرهای اجرایی و از جمله تئاتر است که همه شکل ها و انواع تئاتر (دراما، کمدی، میم، موومنت، سیرک، تئاتر خیابانی، عروسکی، ماریونت تئاتر انگشتی و ویژیوآل) در برنامه آن مورد اشاره قرار گرفته اند. از دیگر هنرهایی که در این فستیوال هستند، حرکات موزون (مدرن، فولکلور و کلاسیک) موسیقی (اپرا، کلاسیک، جاز، فولکور) و دیگر هنرهای اجرایی نیز در مرکز برنامه های اصلی این فستیوال قرار گرفته اند.



همچنین دو فستیوال دیگر هم طی چند سال اخیر در کنار برنامه های های فست قرار گرفته اند؛ اول؛ «پنجمین فستیوال نمایش عروسکی و اجراهای کودک» و دوم؛ «چهارمین دوره آرمز فست» و فستیوال جوانان که ویژه دانشجویان خارجی مشغول تحصیل در یروان است. فستیوال بین المللی های فست امسال نیز از اول تا دهم اکتبر در یروان برگزار می شود و پیش بینی می شود که چند صد میلیون خارجی در آن شرکت کنند.



فستیوال بین المللی دیگر تئاتر ارمنستان که در سایه های فست برگزار می شود به واسطه محدودیت ها و سنتی تر بودنش چندان رونقی پیدا نکرده است. این جشنواره مختص اجراهای مدرن و کلاسیک از آثار شکسپیر است. اجازه بدهید یادآوری کنم که هنرمندان و دانشگاهیان و بیشتر مخاطبان تئاتر در ارمنستان بعد از درام نویسان روسی بیشترین علاقه را نسبت به شکسپیر دارند.



ارمنستان این روزها مثل تمام کشورهای دنیا به نسبت گستره تئاتر در این کشور با بحران مهم مخاطب مواجه است و تئاتری های این کشور همچنان در تلاش هستند تا بتوانند حیات و استمرار تئاتر را در رقابت با سایر رسانه ها و هنرها محقق سازند.



هیچ چیز لذت بخش تر از این نیست که یک شب آرام و زیبا را در شهر یروان و روشنایی آرام بخشش به تماشای یک تئاتر بروید و در یکی از این سالن های بزرگ و بعضاً قدیمی یک نمایش خوب ببینید.















منبع: سورۀ مهر ( www.iricap.com )