انتشارات علمی و فرهنگی با سابقه ای درخشان در حوزه تالیف، تحقیق، ترجمه و پژوهش کتاب «فلسفه و کلام اسلامی» اثر ویلیام منتگمری وات را تجدید چاپ نمود.

به گزارش هنرنیوز، کتاب «فلسفه و کلام اسلامی» رویکردی تاریخی به جریان فلسفه و کلام اسلامی است.

این کتاب، سیر تاریخی تحول اندیشه های فلسفی و دینی را به اختصار از آغاز تا زمان حاضر باز می نماید، تکیه اصلی کتاب بر صدر اسلام و قرون نخستین اسلامی و شیوه بیان مؤلف توصیفی ـ تحلیلی است.

دکتر سید جعفر شهیدی در مقدمه، نگاه خود را به ویلیام منتگمری وات چنین می نویسد: « در آنچه مربوط به زندگانی رسول اکرم (ص) وتاریخ اسلام نوشته است کینه توزی های بعض هم پیشه های وی دیده نمی شود و سهل انگاری ها کمتر است. مقاله او در مقدمه تاریخ اسلام کمبریج و کتابهایی که اختصاصا درباره زندگانی پیغمبر (ص) نوشته گواه این مدعاست.»

در فصل آغازین کتاب به شرایط اجتماعی و سیاسی صدر اسلام از منظر تاریخی در عصر اموی پرداخته می شود. منتگمری در این باب و در ارتباط این سر فصل ها چنین می نویسد: «علمای جامعه شناسی معرفت قائلند که همه آراء کلامی و فلسفی دارای زمینه ای سیاسی و اجتماعی ایند...پیوستگی کلام و سیاست در خاورمیانه نزدیک و آشکار است./ص20»، وی می افزاید: « نخست بار، عاملی کلامی در جدالهایی که بین پیروان علی (ع) روی داد با سیاست تماس یافت».

وی سپس به نخستین جدالها در این بستر اشاره می کند تا به اختلاف عقیدتی شیعیان و خوارج می رسد و دو نکته را در خاتمه فصل متذکر می شود: «بین گروه های کوچک شورشیان خارجی و واحدهای واقعی جامعه بادیه نشین شباهت هایی وجود دارد و دوم آنکه بخش مهمی از شیعیان اولیه به قبایل جنوب عربستان تعلق داشتند و افراد و فرقی از میان خوارج از حیث آیین فکری دارای اهمیت اند./ص24 و 25»

در فصلی دیگر که به بررسی تفکر خوارج اختصاص دارد، فرقه ازارقه به سرکردگی نافع بن ارزق و فرقه نجدیه معرفی می شوند، ازارقه تفکر کلامی را نیرو بخشیده و تا حدی از روی منطق موضع خوارج را پروراندند و به نتیجه نهایی رساندند. اصل اساسی که بعضی از پیروان علی (ع) بعدا با وی مخالفت نمودند در قالب کلمات قرآنی به عبارت درآوردند ان الحکم الا لله، آنها پا را فراتر نهادند و گفتند که قدرتهای موجود نیز مرتکب گناه شده اند و مدعی شدند که هرکس در پیکار با این قدرتها به آنان نپیوندد گناهکار است...»

نجدیه نیز، در آغاز آرائی شبیه آراء ازارقه داشتند ولی مسئولیت آنها در اداره سرزمینی وسیع موجب شد که در تفاسیر کلامی خود از سخت گیریهای بی مورد بکاهند، رای قاطع خوارج که محتملا نجدیه از آن آغاز کردند این بود که هرکس مرتکب کبیره شود از «اصحاب الجحیم» است.

در اشارتی به شیعه نیز آورده است: « بدین سان تشیع در عصر اموی معجون تمام عیاری است از آراء و برداشت هاست» و به شکل گیری مکاتب و فرقی چون اسماعیلیه و زیدیه اشاره می کند.

در ادامه قدریه را گروهی معتقد به اصل اختیار معرفی نموده و علت شهرتشان به این باب نظر کرده می نویسد: «به قدریه معروف شدند زیرا درباره قدر زیاد می گفتند.» وی سپس از حسن بصری به عنوان یکی از مهمترین چهره های مذهب عامه نام می برد.

در ادامه نخستین موج یونان گرایی را متاثر از ترجمه آثار در بیت الحکمه معرفی می کند.

در فصل هشتم به سراغ نزدیکترین فرقه به شیعه یعنی معتزله رفته درباب پیدایش معتزله به حکایت حسن بصری و واصل بن عطا اشاره می نماید و می نویسد: «منشاء واقعی موضع خاص معتزله که ترکیبی است از برخی اصول عقاید اسلامی با مفاهیم فلسفه یونان بحث هایی بود که در اوالخر قرن هشتم میلادی جریان داشت» وی آخرین متکلم معتزلی را قاضی القضاه عبدالجبار و زمخشری می داند.

منتگمری پس از پاره ای بررسی های تاریخی درباب اشعری می نویسد: «اشعری در درجه اول ذیعلاقه است که به قدرت مطلقه خداوند خدشه ای وارد نشود...در جوابهایی که اشعری به مشکلات راجع به خلق شر از جانب خدا می دهد نوعی ژرف نگری به کار رفته است...»

این کتاب پس از آن به شکوفایی کلام و فلسفه اسلامی در دومین دوره یونانی گرایی و ادامه آن در غرب جهان اسلام و نگرش هایی چون فلسفه ابن رشد اندلسی پرداخته و سرانجام دوران افول خورشید درخشان فلسفه و کلام اسلامی را مورد بررسی قرار می دهد.

گفتنی است کتاب «فلسفه و کلام اسلامی» تالیف ویلیام منتگمری وات، ترجمه ابوالفضل عزتی برای نخستین بار در سال 1370 منتشر و چاپ سوم آن در سال 1389 در بیست و چهارمین نمایشگاه بین المللی کتاب در معرض دید علاقه مندان قرار گرفت.



مریم خاکیان