به گزارش هنرنیوز، این کتاب شامل مقالاتی است که طی سال‌های ۷۸ تا ۸۷ نوشته شده و به مباحث نظری و تاریخ معماری و هنر می‌پردازد.
مقالات کتاب حاضر به چهار بخش کلی تقسیم شده‌اند؛ در بخش نخست تحت عنوان «معنویت و اخلاق در معماری و هنر» سه مقاله گنجانده شده است. مقاله‌ نخست، «معماری ذاکرانه» نام دارد و نویسنده به این اشاره می‌کند که انسان برای آن‌که مطابق مقصودی عمل کند، آفریده شده و در طی راه باید هر فعالیتی، از جمله معماری را با آن بسنجد و متناسب با آن تعریف کند، چنین منشی در ماهیت عمل معماری او تأثیر می‌گذارد و توجه به کیفیت این تأثیر و تأثر مهم‌ترین وظیفه‌ هر معمار است. قیومی در این مقاله درباره‌ پیوند عملی ذکر با عمل معماری سخن می‌گوید و توضیح این نکته را لازم می‌دارند که: « سخن از معماری در اینجا، مجموعه فعالیت‌های معمارانه، از برنامه‌ریزی و طراحی جزء و کل و اجرا را در بر می‌گیرد.»
مقاله‌ دوم با عنوان «مرمت دل و مرمت گل» درباره‌ پیوند میات مرمت درونی انسان با مرمت بنا‌های تاریخی سخن می‌گوید و در مقاله‌ سوم درباره‌ی پیوند ذکر با هنر است. دراین مقاله می‌خوانیم: «بیشتر کسانی که مسیر فرهنگی را تعیین می‌کردند و الگوی دیگران می‌شدند و نمونه‌های موثر و ماندگار را پدید می‌آوردند با معانب عرفانیمأنوس بوده‌اند.» سپس نمونه‌هایی از متون فارسی درباره‌ این پیوند و ذاکران هنرمند آمده است: فرید‌الدین عطار، ابوالعباس قصاب، حسین منصور حلاج، ابونصر سراج، زرکوب و ...؛ و در روزگار ما: رجبعلی خیاط و سید هاشم حداد.
بخش دوم کتاب با عنوان « مبانی تاریخ معماری و هنر» شامل مقاله هایی است که به مبانی نظری تاریخ معماری و هنر می‌پردازند. مقاله‌ اول به بررسی مشابهت‌ها و تفاوت‌های نظریه و نظریه‌پردازی در علوم طبیعی و تاریخ اشاره کرده و تصویر روشن و مختصری از این موضوع برای معماران و پژوهشگران تاریخ معماری ترسیم می‌کند. مقاله‌ دوم «مزاج دهر» نام گرفته و نظریه‌ای‌ست برای دوره‌بندی تاریخ معماری ایران و جستجوی بنیاد‌های نظری تاریخ که بر اساس متون کهن فارسی صورت گرفته است.
مؤلف در مقاله‌ سوم در جستجوی مبنای دیگری برای تاریخ‌نگاری معماری ایران بر اساس تاریخ بیهقی کوشیده است.
مقاله‌ چهارم به بررسی آموزش و پیشینه‌ی معماری در دوران پیش از مدرن بر مبنای رساله‌ی معماریه پرداخته است. قیومی در باره‌ این رساله ‌می‌نویسد: «رساله را جعفر افندی ـ یکی از معماران ممالک عثمانی در ۱۶۱۴ ـ درباره‌ی استاد خود محمد بن عبدالمعین، معروف به محمد‌اقا، شاگرد سنان و سازنده‌ی مسجد سلطان احمد در استانبول، نوشته است... . این رساله هم خواننده را با خصوصیات اخلاقی و منش حرفه ای یکی از معماران بهنام آن دوره آشنا می‌کند و هم اطلاعات با ارزشی درباره‌ شیوه و نظام امور ساختمانی و تشکیلات حرفه ای و مجموعه‌ی ارزنده‌ای از واژه‌های مربوط به ساختمان و مساحی و موسیقی، به سه زبان فارسی، عربی و ترکی به دست می‌دهد.» در مقاله آخر نیز درباره‌ پیشینه‌ فرهنگی و هنری اصفهان و صفویه از جهت اوج درخشان تاریخ این شهر بحث می‌کند و اشاراتی به طبقه‌بندی مناسب تاریخ هنر ایران دارد.
بخش سوم کتاب به منابع تاریخ معماری و هنر ایران اختصاص دارد. مقاله‌ اول درباره‌ مفردات موضوع «تاریخ»، «معماری»، «ایران»، اقسام و طبقات منابع، نکته‌هایی در اسباب فقدان متون معماری، پیشینه و وضع کنونی جست‌و‌جوی تاریخ معماری ایران در منابع مکتوب و نکته‌هایی درباره‌ شیوه‌ جست‌و‌جو است.
در مقاله‌ دوم، مؤلف بر اساس جست‌و‌جویی که در تاریخ بیهقی انجام داده، اطلاعات ارزنده‌ای درباره‌ معماری دوره‌ غزنویان و از آنجا که اساس کار بیهقی بر محور حکومت سلطان مسعود و تا حدی سلطان محمودغزنوی است، اطلاعات او نیز بیشتر به حوزه‌ اصلی حکومت آنان، یعنی خراسان بزرگ مربوط می‌شود، از این رو موضوع این مقاله و مباحث آن درباره باغ‌های خراسان خصوصا شهرهای غزنین، بلخ، هرات و نیشابور است.
در مقاله‌ سوم مفاهیم و اصطلاحات معماری، همراه با فهرست اقسام اطلاعات معماری در تاریخ بیهقی گردآوری شده‌اند. مقاله‌ چهارم به توضیح دشواری واژگان در سخن معماری و اطوار معنایی «خانه» پرداخته و موضوع مقاله‌ پنجم، آداب صناعات، آداب نامه‌های مشق در مقام منابع تاریخ هنر ایران است.
بخش چهارم کتاب، «درباره‌ برخی از مورخان معماری و هنر اسلامی و ایرانی است»، نوشته‌هایی درباره‌ سیدباقر شیرازی، تیتوس بورکهارت و الگ گرابار است.
کتاب «گفتارهایی در مبانی و تاریخ معماری و هنر» نوشته‌ «مهرداد قیومی بیدهندی»، استاد و پژوهشگر در تاریخ معماری و مرمت، توسط انتشارات علمی و فرهنگی منتشر شد. کتاب حاضر در ۳۹۶ صفحه، با شمارگان ۲۰۰۰ نسخه به چاپ رسیده و با قیمت ۸۵۰۰ تومان در اختیار علاقمندان قرار دارد.